Béz TATARLAR

Bezneñ öçen Qazanğa barıp qaytu – xac öçen Mäkkägä barıp qaytuğa tiñ
Bötendönya tatar kongressınıñ çirattağı qorıltayı şawlap uzdı. Bu waqıyğağa berkem dä bitaraf qalmadı kebek. Qorıltayda qaralğan mäsälälär, qabul itelgän rezolusia häm möräcäğätlär millätebez yazmışına täesir itmi qalmas, möğäyen. Anda qatnaşuçı delegatlarnıñ kemnär buluı, nindi ömetlär belän kilep, nindi uy-fikerlär belän kitüläre dä qızıqlı.Şul cähättän Törkiä delegatı, İzmir qalasında ğömer itüçe Bähzat Aqtaş belän qorılğan äñgämä tatar milläte taríxınıñ ähämiätle waqıyğası tiräsendä bardı.
Bähzat äfände, Bötendönya tatar kongressı qorıltayına nindi ömetlär bağlıysız?
B.A.: 1997-2007 yılları arasındağı eşçänlekkä küz salsaq, Bötendönya tatar kongressınıñ II qorıltayına qarağanda III qorıltay uñışlıraq eş başqardı kebek. Anda alınğan qararlarnıñ kübese tormışqa aşırıldı. Tatarlar arasında üzara elemtälär urnaştırıldı.
Ä inde IV qorıltay bu üseşne tağın da arttırırğa tieş. Qorıltay eşendä alınğan qararlar bik ähämiätle. Alar nigezendä kiläçägebezgä adım atıla bit. Monı aldağı könnär kürsäter. Min şunı añladım: bu qorıltayğa uzğan yıllardan tağın da näticäleräk eş kürsätergä sälätle keşelär cıyılğan. Bu nisbättän kongress citäkçelärenä zur cawaplıqlar yöklänä. Ä anda qatnaşuçı härber delegat citäkçelekneñ nindi bulaçağın täğäyenlıy, kongress eşenä yünäleş birä. Kongressnıñ başqarma komitetına millätenä tuğrı xezmät itärlek şäxeslär saylanuın ömet itep qayttım Qazanğa.Törkiädä tuıp üskän tatar bularaq, dönyadağı tatarlarnıñ üzlären saqlap qalu yünäleşendäge xezmätlären niçek bäyälisez?
B.A.: Räsäydä çittä yäşäwçe tatarlarnıñ üzlären saqlap qaluları, minemçä, Qazanğa bäyle. Bez 1990 yıllardağı üzgärtep qoru çorına qädär bu könne xıyalıbızda yäşätep, kiläçäkkä ömet belän üzebezne saqlap qalırğa tırıştıq. Ana Watanıbıznıñ timer işekläre bezgä yabıq bulğan yıllarda yäşeren yullar belän Qazannan ireşkän cır plastinqaları milli añıbıznı yäşärtep tordı. Ä inde qorıç diwarlar cimerelep, Tatarstanğa yullar açılğaç, tatarlıq toyğılarıbız tağın da üste. Bezneñ öçen Qazanğa barıp qaytu – xac öçen Mäkkägä barıp qaytuğa tiñ. Ä inde Ana Watanğa yulları töşmägän milättäşlärebez Törkiädä ütkärelgän Saban tuyı bäyrämnären, Tatarstannan kilgän cır häm biü kollektivları çığışların balalarına kürsätep, ata-baba mädäniäte öçen ğorurlanu häm anı küz qarası kebek saqlaw añın balalarına señderergä omtılalar. Bu üzañ yuğalmağanda, tatar milläten dönyanıñ teläsä nindi poçmağında mäñge yäşätergä bula.
Sez – Törkiä tatarları arasında iñ yaxşı tatar telen belüçe keşelärneñ berse. Balalarığıznıñ küñelendä tatar ruxı suğarılğan. İke ulığız da tatar telen belep üskännär. Läkin Sezneñ kebeklärneñ sanı äz. Küplär barı tik tamırlarında aqqan qannıñ tatarnıqı ikänlegen genä belälär. Balalarığıznı milli ruxta tärbiäläwne niçek buldırasız? Çit ildä, üzgä ğöref-ğädätlär arasında awır tügelme?
B.A.: Ğailädä äti-äni üz çığışların, tuğan telen belä ikän, ul anı, älbättä, balasına öyrätergä, ul añnı señdertergä burıçlı. Zıyalı keşelär yuqqa ğına: “Taríxın onıtqan xalıq millät buluın yuğalta”,- dimägännär.
Min Törkiädä ber tatar awılında tuıp üstem. Cide yäşkä qädär tatar telen, tatar ğöref-ğädätlären äti-äniemnän häm äbilärdän öyrändem. Ä taríxıbıznı 6 sıynıfta uqığanda millätäşebez Abdulla Battal Taymasnıñ ul waqıtta äle genä dönya kürgän “Qazan törekläre taríxı” kitabınnan uqıp beldem. Ul törekçä basılğan bik kiñ mäğlümatlı kitap ide. Annan alğan mäğlümatlarnı tanışlarıma, tuğannarıma, duslarıma söyli torğan idem. Alar minnän tağın da kübräk soraşa başladılar. Näticädä, alarğa cawap birer öçen tarix belän bäyle başqa kitaplar uqıy başladım, şulay itep minem tarixi belemem arta bardı. Tarixnı yaxşıraq belgän sayın, tatarlıq xisem quätlänä tordı. Bälki şul säbäpleder, min Törkiä watandaşı bulsam da, üzemne zur ğorurlanu belän “Tatar” dip tanıtam. Balalarıma, tuğannarıma, tanış-beleşläremä, duslarıma da monıñ säbäbe ğäyät açıq. Min - “törek” tügel, min – tatar!
Ğailädä ana telen, ata-babalar mädäniäten, ğöref-ğädäten belep üskän bala üz millätenä bitaraf bula almıy, küñelendäge qızıqsınu anı barıber taríxın öyränergä, üz xalqı turında kübräk belergä etärä. Şunı onıtmıyq: dönyada iñ mesken qäwem – üz taríxın onıtqan millät.
Bähzat äfände, Sez cämäğätçelek eşendä aktiv qatnaşasız, inde berniçä yıl İzmir şähärendäge Qırım tatarları oyışmasın citäklisez. Biredäge qayber qazan tatarları monı bik xuplap ta betermi. Läkin qırım tatarları bezneñ öçen çit xalıq tügel, Sezne yuqqa ğına saylap quymağannardır, älbättä, monıñ ber säbäbe bardır? Bit Törkiädäge qırım tatarları da, töreklär kebek, qazan tatarları turında kiñ mäğlümatqa iä tügel. Nindi maqsat belän qırım tatarları cämğeyäten citäklisez?
B.A.: Bu soraw da tarixqa bäyle. Nigä qazan tatarı, nigä qırım tatarı –säbäbe tarixqa salınğan. Minem ätiem yağınnan babaylarım Törkiägä Orenburg yağınnan kilgännär, üzlären qazan tatarları dip yörtkännär. Miña Qazanğa ğına tügel, Üzbäkstan yaqlarına qädär barıp, tatarlar belän aralaşırğa turı kilde. Alar da, Orenburg tatarları da, Qazandağı tatarlar kebek, ber teldä söyläşälär. Monıñ säbäben tarix qatlamınnan tabarğa bula. Qazan xanlığı da, Qırım xanlığı da Altın Urda däwlätendä urın alğannar. Läkin niçek bügenge wäzğeyätkä kilgännär, anı da tarix bitlärennän öyränäbez. Bilgele bulğança, Çıñğız xan däwerendä il patşası ülgäç, cir bilämäläre ulları sanına qarap bülgälängän häm alarğa miras itep birelgän. Bu döres eş bulğanmı? Uylap qararğa kiräk. Ul çorda, xäzerge köndäge kebek, demoqratik idarä itü sisteması qorılğan bulsa, däwlätlär bülgälänmäs, bezneñ tatarlar yazmışı da, bälki, başqaçaraq yul alğan bulır ide. Menä şunıñ öçen min tamırları, mädäniäte, tele häm dine ber bulğan qazan, qırım tatarların ayırıp qarıy almıym. Qırımlılar da - tatar, bez dä.
Törkiädäge qırım tatarları, qazan tatarlarına qarağanda san yağınnan şaqtıy kübräk bulsalar da, assimilasiagä nığraq bireşkännär. Qazan tatarlarınıñ 50 prosentı üz çığışların belep, tatar bulularına basım yasap yäşäsälär, qırım tatarlarınıñ 30 prosentı ğına milli toyğıların saqlap qala alğannar. Ni öçen? Çönki tarixların onıtqannar, üzlären “tatar” yäki “qırım tatarı” diäse urınğa “qırım törekläre” dip atağannar. “Törek” ataması alarnıñ milli kemleklären cuydıruğa etärgän. Näticädä, oyışmaları belän idarä itärlek milli añğa, tarix belemenä iä bulğan şäxesläre dä kimegän. İzmirdä yaqınça 5 000 tatar bar. Läkin cıyılışlarğa, törle mädäni çaralarğa qatnaşuçılarnıñ sanı 300gä dä tulmıy. Ayanıç xäl. Bu yöräk ärner xälne üzgärtü öçen minem kebek fikerlägän keşelärgä ixtıyacları bar. Menä şunlıqtan min qırım tatarları cämğeyäteneñ räise buldım. Min alarğa çit keşe tügel. 1973 yıldan birle qırım tatarları belän aralaşıp, alarnıñ cämğeyät eşläre belän qızıqsınıp yäşädem. Çönki ul yıllarda qazan tatarlarınıñ cämğeyätläre yuq ide. Min ictimağıy xezmättän yäki qırımlılardın zıyan kürmädem. Qırımlılar arasında tanış-beleşlärem arttı, cämäğätçelek eşendä täcribäm üste. Ul täcribälärne üz millättäşlärem öçen dä faydalanırğa turı kilä.
Bötendönya tatar kongressı tağın närsälärgä iğtibarın kübäytergä tieş dip uylıysız?
B.A.: Kongressnıñ iñ berençe wazıyfası – tatarlarda milli añnı üsterü, telne, ğöref-ğädätlärne saqlap, millät bularaq dönyada märtäbäle urın alunı buldıru. Monıñ öçen närsä eşlärgä kiräk? Kongress eşçänlegen töbäklärdäge tatar cämğeyätläre täşkil itä. Alarnı aktivlaştıru, köçlären arttıru zarur. Milli ictimağıy oyışmalarnıñ näticäle eş başqaruları citäkçelärenä bäyle. Şuña kürä, tatar oyışmaları citäkçeläre tatar taríxın, mädäniäten, telen, dönya säyäsäten belüçe erudiasiale keşelär bulırğa tieş. Urınnarda tatarlıq añın yuğarı däräcädä üsterügä köçen, waqıtın, aqçasın qızğanmıy xezmät itüçe häm başqalardan da şunı taläp itä belüçe, şulay uq millättäşläre arasında qonfliktlarğa yul açtırmıy torğan märtäbäle şäxeslärneñ citäkçelek postlarına kilüläre kiräk. Mondıy citäkçelärne qayan tabarğa digän soraw tuar küplärneñ zihenendä. Alarnı barı tik üzebez genä üsterä alabız. Şuña kürä min balalarıbıznı märkäzebez Qazanda uqıtırğa kiräk, dip sanıym. Tatarstan däwläte alarnı qabul itep, tulay toraq häm stipendia belän täemin itsä, äti-änilärneñ berse dä qarşı kilmäs. Balalarıbız tatarçanı qämil belep, tatar ruxın señderep töbäklärenä kire qaytırlar. Bu - çittäge tatarlarnıñ da üzara aralaşularına ber etärgeç bulır, cämğeyät eşçänlegenä qatnaşırğa teläwçelärneñ sanı artır, dip uylıym.
Tağın ber ähämiätle tema – qunaqqa yöreşü. Yıl sayın 5-6 tatar ğailäseneñ Törkiägä kilep, tatar ğailälärendä qunaqta bulınuların oyıştırırğa kiräk. Törkiädäge tatar ğailäläre dä Tatarstanğa barıp tatar ğailälärenä qunaqqa töşsennär. Mondıy aralaşu sisteması xätta qız alu, malay öyländerü kebek tuğanlaşuğa da kiterer. Berberebezneñ ğädätlären öyränügä, urtaq qızıqsınu alannarı buldıruğa xezmät itkän forsattan faydalanu zarur. Bu räweşle elemtälär daimi cılı totılır, millätebez problemaların xäl itügä yaraqlı qararlar alınır, keşelärdä qızıqsınu uyanır. Bez - alarnı, alar bezne yaqınnanraq tanırlar. Bit tatar xalqında qunaqqa yöreşü, qunaq çaqıru iñ kürkäm ğädätlärebezdän sanala. Monda inde onıtılıp bara torğan ğöref-ğädätlärebezne yañadan torğızıp cibärergä mömkinleklär açıla. Monıñ misalı da bar. Bez berniçä yıl ğailäçä Antalia şähärendä yäşäp aldıq. Min anda yüwelir kibete eşlättem. Kibetemneñ işğaldında härwaqıt tatarça cırlar yañğırıy ide. Änä şul tanış moñnı işetep, cäyge yalın Antaliadä uzdırırğa kilgän millättäşlär kibetebezgä kerep bezneñ belän tanışalar ide. Alar bezneñ çit ildä tatarlığıbıznı, telebezne yuqqa çığarmawıbızğa häm ğäcäplänälär, häm soqlanalar ide. Kübese bezneñ yanğa yıl sayın kilä torğan buldı. Qazanğa qaytqaç, alar bezne üzlärendä qunaq ittelär. Menä şulay itep, berberebezgä kürsätelgän yaqtı yöz, täqdim itelgän ber çınayaq çäy ike ayırı ildä yäşäwçe tatarlarnıñ duslaşularına, qunaqqa yöreşülärenä nigez täşkil itte.
Bähzat äfände, tatar kongressınıñ soñğı qorıltayı Sezdä nindi täesirlär qaldırdı?
B.A.: Bötendönya tatar kongressınıñ berençe qorıltayı oyıştırılğanğa 15 yıl buldı. Bu, älbättä, bez - tatarlar öçen möhim waqıyğa. Läkin min 15 yıl tügel, 150, 1500 yıl uzğanlığın telär idem. Taríxıbızdağı qıyınçılıqlar yäki zaman şartları 15 yılnıñ bik qısqa bulğanlığın kürsätä.
Älbättä, soñğı biş yıl eçendä başqarılğan eşlär, alınğan näticälär belän Rinat äfände Zaqírovnıñ ğururlanırğa, maqtanırğa xaqı bar. Soñğı yıllarda millätebezne saqlap qalu yünäleşendä başqarılğan xezmätlärne inqar itep bulmıy. Ul ğämällär arasında Kongress Başqarma komitetı qarşında etnomonitoring üzäk buldırıp, milli mäsälälärneñ çişeleşen fänni nigezdä alıp baru zur iğtibarğa layıq. Älege üzäk yıraq töbäklärdäge, çit illärdäge tatar ğälimnäreneñ dä älege eşkä iğtibarın yünältügä xezmät itä bit.
Soñğı yıllarda xalqıbıznıñ milli tradisialäre cıyılması bulğan Saban tuyı bäyrämeneñ tatar yäşägän här töbäktä uzdırıluı, aña başqa millätlärne dä tartu yänä kongressnıñ tırışlıq näticäse. Dimäk, teläk bulğanda, bar närsäne dä buldırırğa mömkin. Barı tik arabızda berdämlek buluı kiräk. R.Zaqírovnıñ: “Berdäm bulsaq, barısın da tormışqa aşırırbız”, - digän süzläre, bez - ömetsez delegatlarnı, Kongress citäkçeläreneñ başlanğan ğämällärne tağın da nığıtıp, tormışqa aşıra alaçaqlarına ışanıç uyattı, kiläçäk öçen küñelebezdä ömet çatqısı qabınuğa säbäp buldı.
Läkin seksialärneñ eşçänlege bezne tulısınça qänäğätländermäde. Fän, mäğärif häm mädäniät belän bäyle utırışta milli problemalar beräm-beräm kürsätelsä dä, alarnı çişu ısulları turında bernindi süz äytelmäde. Bez xalqıbız mäsälälären bolay da beläbez. Bügenge qatlawlı tormışta, säyäsi kirtälär qarşında alarnı niçek xäl itärgä bula – bu turıda söylämäs öçen citäkçelär awızlarına, äyterseñ, su qapqannar.
Çığış yasawçılar tatar mäktäpläreneñ yıldan- yıl kimi baruın assızıqladılar, tik bu mäsäläne xäl itü yulların kürsätmädelär. Delegatlar da fikerlären bäyän itärgä aşqınıp tormadılar. Minemçä, äle xäzer dä kongress citäkçelegenä uy-fikerlärne belderergä soñ tügel. Bitaraf qalmasqa kiräk.
Tatar eşmäkärläre belän bäyle seksiadä tatar teleneñ çitlänüe yöräklärebezne borçığan mäsälä buldı. Anda süz kübräk zur şirkätlärneñ problemaların çişü turında bardı. Ägär “Qara altın” banqı citäkçese Rinat Abdullin iğtibarnı urta biznesqa yünältergä tırışmağan bulsa, keçe eşmäkärlek mäsäläläre bötenläy telgä alınmağan bulır ide. Ä bit millätneñ eşquarları öçen bu citdi wä kiräkle tema.
Tatar yäşläre utırışında da yıl sayın qabatlanğan täqdimnärdän başqasın bik işetergä turı kilmäde. Delegatlarğa çığış yasar öçen waqıtnıñ 5 minut qına birelüe, kübesenä xätta süz dä birelmäwe urtaq fiker tuplawğa kitermäde. Ayanıç xäl.
Kongress qorıltayınıñ tatar xalqına möräcäğäte millättäşlärebezneñ qaysı töbäktä yäşäwenä qaramastan, qaysı tel belän söyläşsä yäki nindi mäktäptä uqısa da, xalqınıñ taríxın, mädäniäten belüne şart itep quşuı bezne bik sönderde.
Bötendönya tatar kongressınıñ IV qorıltayında qabul itelgän Räsäy Federasiase Prezidentı V.V.Putinğa, tatar häm başqort xalıqlarına möräcäğätläreneñ töp eçtälegendä tarixtan kilgän çınbarlıqnıñ kürsätelüe - qorıltaynıñ iñ yaxşı ğämäle ide, diäsem kilä.
Mondıy zur çaranı kürkäm itep oyıştırğan, bezne qunaqçıl xislär belän qarşı alıp, küñelebezne mäñge onıtılmaslıq güzäl xatirälär belän tutırıp ozatqan kongress xezmätkärlärenä, bu mönäsäbättä xezmät kertkän Tatarstan däwläte häm Qazan qalası citäkçelärenä, anıñ tırış keşelärenä bik zur räxmätemne qulımnı yörägemä quyıp belderäm.
Tuy üpkäsez bulmıy, digän borınğılar. Citeşsez yaqlarıbıznı aldan kürep, kimçeleklärebezne waqıtında tözätsäk, tatar xalqınıñ üseşenä bernärsä dä kirtä bula almas. Möselmannar Mäkkägä Allahı Täğälä qarşındağı burıçın ütäw häm gönahlardan arınu niäte belän barsa, Bez Qazanğa milli saflıqqa omtılıp qaytabız. Ana Watanıbızda tatar xalqı yäşäsä, tatar tele ğämäldä yörsä, “Tatarstan” digän ilebez bulsa, çit illärdäge millätäşlärebez üzlären saqlarlar, watanğa borılıp “säcdä itärlär”.
Äñgämäne Ruşania Altay alıp bardı

Rinat Äfände Zaqírov'nıñ Bötendönya Tatar Kongressınıñ IV Kurultayındagı çıgışı

13/12/2007 12:23
Xörmätle delegatlar! Qäderle qunaqlar! Möxtäräm Prezident!.. Bez bügen tarixi watanıbız Tatarstanğa, här tatarnıñ yöräk türendä bulğan meñyıllıq çal Qazanıbızğa, dönyanıñ törle poçmaqlarınnan aşqınıp, ber-berebezne sağınıp, tatar kongressınıñ çirattağı qorıltayına cıyıldıq. Añlıysızdır, iksez-çiksez tatar dönyasınıñ meñgä yaqın wäkile qarşında süz totqanda ayıruça cawaplılıq, dulqınlanu, şul uq waqıtta nindider xozurlanu kiçeräseñ. Ä inde bıyıl Bötendönya tatar kongressınıñ 15 yıllıq yübileyen da iskä alsaq – bu, yäm östenä yäm digändäy, eşlekle mäclesebezgä bäyräm ruxın kertä. Äye, bolğawır reformalar çorında uzğan ğömerlärneñ här yılı üz eçenä distälägän yıllarnı sıydıra.
Dönyağa sibelgän tatarnı berläşterüçe, alarnıñ ixtıyacların qayğırtuçı Tatar kongressınıñ ilebezdä barğan milli kütäreleş çorında oyışuı, şuşı däwer buyı uñışlı eşläp, yäşäp kilüe zur mäğnägä iä. Monda utırğan delegatlarnıñ kübese ul romantik çornıñ şahitları, bu igelekle eşne başlap, däwam itüçe millätpärwärlär. Şuña kürä sezneñ barığıznı da älege istlälekle waqıyğa belän ixlas küñeldän qotlarğa röxsät itegez. İl xalqı äle genä bik zur säyäsi kampania kiçerde – Däwlät Dumasına saylawlar bulıp uzdı. Şöker, saylawlar törle syürprizlar kitermäde, ilneñ prezidentı, anıñ totqan qursı cämğeyät tarafınnan xuplandı. Dimäk, bu millätebez faydasına alıp barıla torğan eşlärebezneñ uñışlı däwam itelüenä zur ömetlär häm ışanıç birä.
Uzğan saylawlarğa bäyä birsäk, Rusiä Prezidentı V.V.Putin häm Tatarstan Prezidentı M.Ş.Şäymiev üzläreneñ xalıqlar arasında yuğarı abruylı, ışanıçlı liderlar buluın tağın ber qat rasladılar. Üzegez beläsez, här syızd xalqıbız taríxında tirän ez qaldırıp kilä, millätneñ yazmışına qağılışlı citdi mäsälälärne kütärä häm, älbättä, ütkän eşlärgä yomğaq yasıy. Çığışımda başqarılğan eşlärneñ härbersenä tuqtalıp, tormıym, çönki Başqarma komitetnıñ tulı xisabı ayırım broşura itep sezgä taratıldı inde. III syızdan soñ, yäğni milli kütäreleş sürelä barğan çorda, milli xäräkättä sülpänlek, arğanlıq ber urında taptanu, sizelä başlağan ide. İke syızd arasında iñ möhim üzgäreşlärneñ berse itep, min kongress qanatı astındağı oyışmalarda yäş, tırış, fidäqär, tınğısız millättäşlärebezneñ tuplanuın, küp kenä oyışmalarda çın liderlar üsep çığuın, äyter idem. Minemçä, uñay küreneşlärneñ tağın berse – Başqarma komitet qarşındağı komissialärneñ eşçänlege.
Bu komissialärneñ täwge adımnarı berençe näwbättä xalqıbıznıñ iñ möhim mäsälälären bilgeläwdän häm alarnı xäl itü yulların ezläwdän ğıybärät ide. Bu uñaydan, äytergä kiräk, komissialär eşçänlegenä milli canlı zıyalılarnı, ğälimnärne, sänğätkärlärne, eşmäkärlärne, xakimiat häm däwlät oyışmaları wäkillären cälep itä aldıq. Şuña da komissialärneñ qararları cirle oyışmalarnıñ eşçänlegenä uñay yoğıntı yasıy aldı. Ayırım alğanda, Xalıqara mönäsäbätlär häm keşe xoquqları, Tatar mäğärife häm fän, İqtisadıy elemtälär häm eşmäkärlek, Din komissialäre eşlären uñay bilgeläp ütärgä kiräk. Möxtäräm delegatlar! Tatar milläteneñ bügenge qatlawlı dönyada, globälläşü şartlarında saqlanıp qaluın täemin itüne küzdä totıp häm BTKnıñ III syızdı qararların ütäw yözennän, 5 yıl elek Kongress Başqarma komitetı qarşında etnomonitoring üzägen oyıştırdıq. Maqsatıbız, ber yaqtan milli mäsälälärneñ çişeleşen fänni nigezdä alıp baru bulsa, ikençe yaqtan – Rusiä töbäklärendäge, çit illärdäge tatar ğälimnäreneñ älege eşkä iğtibarın yünältü ide. Monıñ näticäse bularaq, soñğı yıllarda milli problemalarğa qağılğan şaqtıy ğına fänni xezmätlär dönya kürde.
Yaña tözelgän monitoring üzägeneñ töp burıçlarınıñ berse itep, tatar milläteneñ üseş strategiasen eşläw qaralğan ide. Äye, millätebezgä mondıy strategia bügen bik kiräk. Anı başqarıp çığarlıq köçlärebez dä citärlek. Tik älegä, bügenge cämğıyattä ayırım millätlärgä üseş şartların tudırığa aşqınıp toruçılar ğına kürenmi. Ämma, fänneñ böten köçe dä şunda, nindi genä şartlar bulmasın, här mäsäläneñ çişeleşen , annan çığu yulların ezläw häm tabu anıñ töp burıçı. Xäzer inde etnomonitoring üzäge Tatarstan fännär akademiaseneñ dä bülekçäse sıyfatına küçkäç, bu küpqırlı, masştablı eşne nihäyät başqarıp çığu mömkin bulır, dip uylıybız. Bıyıl sentäber ayında Tatarstan fännär Akademiase belän uzdırğan Bötendönya tatar ğälimnäre forumı da millätebezne fänni nigezdä üsterü kiräklegen rasladı. Anda qatnaşqan mäşxür tatar ğälimnäre älege başlanğıçnıñ kiräklege turında citdi fikerlär, eşlekle täqdimnär kerttelär. İñ möhime, bezneñ aqıl iälärebez tarixi watannarına da, tuğan xalqına da xezmät itärgä aşqınap toralar ikän bit. Ğälimnär bu başlanğıçnıñ däwamı bulaçağına ike yılğa ber cıyılışaçaqlarına ışanıp taralıştılar. III syızdan soñ bez millätneñ törle qatlamnarı belän eşlärne canlandırunı maqsat itep quyğan idek. Buğen inde äytä alabız, bu eşne bez ber sistemağa sala aldıq. Älege qatlamnarnı bilgelägändä, Başqarma komitet tübändäge törkemnärgä iğtibarnı yünältergä kiräk dip taptı: yäşlär, xatın-qızlar, din ähelläre, äle genä telgä alınğan ğälimnär, uqıtuçılar, sänğätkärlär, eşquarlar h.b.
Şul uq yäşlärne genä alıyq, Kongressnıñ I syızddan başlap härbersendä yäşlär belän eşläw kiräklege xaqında küp süzlär äytelgän. Läkin bu eşkä yaña saylanğan Başqarma komitet 2004 nçe yılda ğına nıqlap alındı. I tatar yäşläre forumın uzdırğanda, bez yäş qardäşlärebezne borçığan bixisäp qatlawlı mäsälälärne açıqlıy aldıq. Başqa töbäklärdä genä tügel, başqalabız Qazanda da inde tatarça belmägän, belergä telämägän, söyläşmägän almaş buınnı kürep torğanğa, Tatarstannan çittä bu mäsälädä eşlär bötenläy xörti dip uylağan idek. Döresen äytkändä, törle illärdän, Rusiä töbäklärennän häm Tatarstan rayonnarınnan cıyılğan 800 läp yäş buın wäkilläreneñ bügenge xaläten, küzlärendä yanğan milli omtılışnı, därtne kürep bez ifrat söyendek. Ägär dä I forum tanışu, aralaşu çarası bulıp qabul itelsä, anıñ meñgä yaqın delegatnı cıyğan ikençese inde zur eşlekle söyläşülär, faydalı oçraşular belän tämamlandı. Bügen törle töbäklärdä 50 gä yaqın yäşlär oyışmaları barlıqqa kilde häm alar millät eşenä cigelä başladılar. Menä bu zalda da delegatlar arasında yäşlär şaqtıy. Süz uñayınnan äytim, kiläse yılnıñ cäyendä 3 Bötendönya tatar yäşläre forumı uzaçaq. Şulay da tınıçlanırğa irtäräk äle. Qayber yäşlärebezneñ, bigräk tä şähär moxítında tärbiälänep üskännäreneñ bitaraflılığı, ömetsezlege, qul quşırıp, kemnärneñder alar öçen eşläwen kötep utıruları bik zur borçu tudıra. Bu cähättän berniçä yıl elek Qazanda oyışqan “Üzebez” xäräkäten ürnäk häm täcribä ölgese bularaq böten tatar yäşlärenä täqdim itärgä kiräkter. Älege xäräkätneñ “Min tatarça söyläşäm” aksiasen uzdıruı ğına da zur mäğnägä häm ähämiätkä iä. Çınlap ta, bügen telebez bik ayanıç xäldä häm bu millätebez aldında torğan iñ awır mäsälälärneñ berse. Äydägez äle, bergäläp kiñäşik, bälki wäzğeyätneñ qatlawlana baruın iskä alıp, IV syızd isemennän kiläse yıllarnı “Tatar tele bişyıllığı” itep iğlan itärgä kiräkter. Äytergä kiräk, tel mäsäläse turıdan-turı milli mäğärifneñ xaläte belän bäyle. Döres, Bötendönya tatar kongressı oyışqan çorınnan başlap bu mäsälägä härwaqıt zur iğtibar birep kilde.
Şunısı da bar, waqıt uzğan sayın xällär qatlawlana bara. Monda böten säbäplärne tulayım küzallarğa kiräk: ilneñ milli säyäsäte dä, buınnar almaşuı da, qatnaş nikaxlar häm assimilasia ğälämätläre dä, tatar mäğlümat çaralarınıñ yassılığı tarayuı da, ğömer-ğömergä kitap söygän xalıqnıñ kitaptan bizüe dä h.b. 2003 yıldan başlap Bötendönya tatar kongressınıñ Başqarma komitetı mäğärif mäsälälären törle çaralarda daimi kütärep, tikşerep kilde. Mäsälän, 2006 yılda Tatarstan mäğärif häm fän ministrlığı belän bergä uzdırılğan Bötenrusiä tatar tele uqıtuçılarınıñ IV qorıltayında törle töbäklärdän häm çit illärdän möğällim häm möğällimälär Qazanğa cıyılıp, bik citdi mäsälälär turında jentekläp söyläştelär. Bu çaranıñ zur ähämiäten iskä alıp, qorıltayğa Rusiä mäğärif ministrlığı citäkçeläre dä çaqırılğan ide, çönki xakimiat vertikale ğämälgä kertelgäç, mäğärif sisteması da nıq üzäkläşterelde häm bu protsess ele dä däwam itä. Rusiä mäğärif ministrlığınıñ bu çarağa tieşençä iğtibar birmäwe, yomşaq itep äytkändä, ğäcäpländerde. Xäyer, bu ministrlıqnıñ milli mäktäplär turında “qayğırtuı” bezneñ öçen yañalıq tügel.
İldä barğan optimizasia şawqımı da, ana tele säğätläreneñ qısqartıluı da, dinnän ayırılğan däwlät mäktäplärenä prawoslawie däreslären kertü omtılışı da oşbu qayğırtuçanlıqnıñ açıq dälilläre. Tatar cämäğätçelege älege mäsälälärne bıyıl august ayında üzdırılğan Bötenrusiä kiñäşmäsendä yänä kütärep çıqtı. Bu yulı maxsus möräcäğät Rusiä citäkçelegenä yünältelgän ide. Federal' departamenttan alınğan cawapta bezne milli mäğärif ölkäsendä bernindi borçılırlıq närsä dä yuq dip tınıçlandırırğa tırışqannar. Ä çınbarlıq bötenläy başqa. Ozaq tä ütmi Rusiä Däwlät Duması mäğärif turında zaqonğa üzgäreşlär kertep milli tellärdä uqıtunıñ böten nigezen yuqqa çığardı. Ğasırlar buyı yäşäp kilgän, xalqıbıznıñ ğorurlığı bulğan, bixisäp millät xadimnäre birgän mäğärif sistemabız bügen cimerelep bara.
Döres, Rusiädä milli mäktäp berqayçan da ciñel yäşämäde. XX ğasır başında ataqlı säyäsätçe, ğälim Sadri Maqsudi Dumadağı ber çığışında bolay di: “... Bezneñ mäktäplärebezne, ädäbiätıbıznı häm iñ äwwäl dönya wä ğäläm ilä tanıtqan wä bez keçkenä waqıttan uq anabız söyläşkän telne qısa başladılar”. Ğäcäp bit, bu süzlär näq bügenge köngä töbäp äytelgän kebek! Ä SSSR tarqalu säbäple Berläşkän Däwlätlär Berlege illärendä ber mizgeldä emigrantqa äylängän 1 millionğa yaqın millättäşebezne mäktäpsez, dimäk, tuğan telsez qalğanın da isäpkä alsaq, xalqıbıznıñ qabat nindi faciğä aldında torğanın añlıysızdır. Kiläse bişyıllıqta Kongressnıñ töp eşçänlegen tatar mäktäplären saqlap qaldıruğa, yañaların açuğa, çit illärdä yäkşämbe mäktäplären buldıruğa yünälderergä häm hiçşiksez töp eşlärebezneñ berse dip iğlan itärgä tieşbez!
Alda äytelgänçä, milli tärbiä ğailädä dä, baqçalarda da, mäktäptä dä özleksez bulırğa tieş. Mäğlüm ki, soñğı yıllarda Rusiädä böten tatar mäktäplären “şqola s etnoqülturnım qomponentom” digän statusqa küçerdelär. Äytergä kiräk, anda da bit tatar balaları bergä tuplanıp uqıy. Dimäk, tatar belalarına üzara aralaşu da, milli tärbiä alu mömkiñlekläre dä äle saqlana. Läkin Rusiä töbäklärendä äle şuşı etno-mädäni mäktäplärneñ dä yañaların açu xäzergä siräk bula torğan waqıyğa. Sarıtaw, Samara, İjaw, Ulyän, Dimitrovgrad, Mäskäw şähärlärendä milli cämäğätçelek, eşquarlar, tırışlığı belän, xökümät yärdämendä açılğan mäktäplärebezneñ täcribäse şunı kürsätä: bu möhim eşneñ başında fäqät fidaqär, tınğısız keşelär torsa ğına maqsatqa ireşergä mömkin. Misal öçen, bıyıl ğına yaña binağa küçkän Mäskäwdäge Musa Cälil isemendäge etno-mädäni qomponentlı urta mäktäpneñ direktorı Lemma xanım Ğıyrfanowa näq menä şundıylardan.
Un yıl elek nibarı qırıq cide genä uquçısı bulsa, bügen bu mäktäptä 225 tatar balası uqıy. Ata-analar balaların bu mäktäpkä bik teläp birälär. Uqıtuçılar kollektivı, ximayaçelär, xakimiatlär tırışlığı belän biredä 100 komputer quyılğan, sport häm biü zalları, üz näşriätläre, basseynı buldırılğan. Mäktäptä tärtip bozu, tämäke tartu, narkotiklar belän mawığu, tupas süz äytü kebek yämsez küreneşlär bötenläy küzätelmi. Niçek inde mondıy mäktäpkä ata-analar üz balaların alıp kilmäsennär?! Niçek inde mondıy uqu yortınıñ kiläçäge bulmasın! Nöyäber ayında ğına Samara şähäreneñdäge ataqlı “Yaqtılıq” mäktäbeneñ şulay uq yaña binağa küçüe dä, yäm östenä yäm digändäy, anda yäşäwçe millättäşlärebez öçen dä zur quanıç buldı. Ämma, mäğärif ölkäsendä borçılırlıq mäsälälär dä citärlek. Älegä Rusiäneñ tatarlar küpläp yäşägän Çiläbe, Orenburg, Yeqäterinburg, Tömän, Penza şähärlärendä millättäşlärebez balaların tuğan telebezdä uqıtudan mäxrüm. Biredäge ata-analarğa da, cirle xakimiatlärgä dä, mäsäläneneñ nikadär citdi buluın küptän añlarğa waqıt. Respublikabıznıñ üzendä dä qayber rayon üzäklärendä tatar telendä uqıtu älegä xätle xäl itelmägän.
Tatarstannıñ tellär turında zaqonı distä yıldan artıq ğämäldä buluına qaramastan Nurlatta, Çirmeşändä, Täteştä, Bolğarda häm tağın berniçä rayon üzägendä tatar balalarına räxätlänep üz moxitlarında tuğan telebezdä belem alu öçen mäktäp açılmağan. Döresen äytkändä, bügen Rusiädä milli mäğärif dip söylärgä nigez dä qalmadı. Uylap qarağız, berençe klassqa kergändä ük sabıynı tuğan telennän mäcbüri ayıru küp oçraqta alarnıñ tabíğıy üseşenä zur totqarlıq yasıy. Balanı millätneñ ruxi tamırlarınnan ayıru näq şunnan başlana da inde. Şuña da bügen ildäge reformalarnıñ iñ säyere häm butalçıqlısı mäğärif ölkäsenä qağıla dip äytergä tulı nigez bar. Yuğıysä, bu ölkädä iñ zur konservatizm bulırğa tieş bit. Tik älegä mäğärif ölkäsendä reformalar haman betmi, däwam itä.
Rusiäneñ mäğärif sistemasında ildä yäşäwçe barlıq xalıqlarnıñ da mänfäğätlären iskä ala torğan totrıqlı, döres säyäsät bulırğa tieş. Bezneñ fikerebezçä, bu sorawğa cawapnı ildä çın mäğnsendä federätiv mönäsäbätlär urnaştırıp, demokratia yulınnan barğanda ğına tabıp bulaçaq. İñ möhime, bezgä şunı añlarğa kiräk: Milli tärbiä, mäğrifät, mädäniät, tulı ber tatar moxítın buldıru – barısı da ber cepkä tezelergä tieş. Mäğlüm ki, moña xätle tatar moxítı nigezdä awıllarda yäşäp kilde. Ğömer-ğömergä tuğan telebezneñ bişege bulğan, anı yäşätep kilgän tatar awılı da törle obyıqtiv häm subyıqtiv säbäplär arqasında bügen krizis kiçerä.
Tatar cämäğätçelege bu uñaydan urınlı borçıluın belderä, läkin monda borçılu ğına citmi, monda çañ suğarğa, ğälimnärebezne, belgeçlärebezne cıyıp, kiçekmästän “Tatar awılın saqlaw häm torğızu” prgrammasın eşlärgä kiräk. Qısqası, awıl bügen aşığıç yärdämgä moxtac. Tatarstan cirlegendä awıllarğa zur inwestorlarnıñ kerüe bazar şartlarında iktisadıy yaqtan uñay üzgäreşlärgä kiterä başladı. Telibezme-telämibezme, awılnıñ kiläçäge şular qulında. Tik alar awılnıñ ğömer-ğömer yäşäp kilgän üzençälekle moxítın saqlawnı da üz öslärenä alsınnar ide. Çönki här tatar awılınıñ üz taríxı, üz yöze, üzenä genä xas ğädätläre häm yolaları, bäyrämnäre bar. Ägär dä bez tatar xalqınıñ kiläçäktä dä üz Tuqayları, İlhamnarı, Färit Yarullinnarı bulsın disäk, tatar awılın bez böten köçebez belän saqlarğa tieş!
Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı, mäsälän, bu cähättän, eşne “Tatar awılları assosiasiase”n tözüdän başlarğa buldı. Äle genä oyışqan bu assosiasia, Rusiä cirlegendä yäşäp, telebezne, dinebezne, ğöref-ğädätlärebezne küp yıllar buyı saqlap kilgän, bügen dä şähärgä yöz totıp tügel, ä üzençä yäşäp bazar şartlarında üz urnın tapqan Penza ölkäsendäge – Urta Äläzän, Çuwaşstandağı – Şığırdan, Mordowiädäge – Azyurqa, Başqortostandağı – Axun kebek zur tatar awıllarınıñ täcribäsen tiränten öyränep, anı model bularaq başqalarğa da taratır dip ömetlänäbez. Şul uq waqıtta, bezgä mäsäläneñ ikençe yağı turında da onıtmasqa kiräk. Mäğlüm ki, xäzer xalqıbıznıñ küpçelege şähärlärdä yäşi.

Bügen millilektän çitläşkän qalalarda da tatar moxítın buldırunı wä cäyelderüne, tatarda şähär kulturası formalaştırunı töp eşlärebezneñ berse dip sanarğa waqıt citte. Tatarstan cirlegendä şähärlärdä teläk bulğanda milli moxitnı buldıru mömkinlege bar. Respublikanıñ qayber şähärläreneñ täcribäse şunı kürsätä. Ä menä respublikabızdan çittä nişlärgä? Barıbızğa da añlaşıla; zur şähärlärdä bügen tatarnıñ mäktäbe dä, balalar baqçaları da, teatrı da, mäğlümat çaraları da bulırğa tieş. Ä bit bu mäsälälärne näq şulay xäl itep kilä torğan şähärlär çittä dä bar. Misal öçen İwanowo şähären genä alıyq. Biredä inde menä distä yıllar millättäşlärebezgä uqmaşıp yäşäw öçen mäxällä üzäge eşläp kilä. Şunıñ tiräsendä mäktäp tä, üz teatrı da, yäşlär öçen cıyılu, küñel açu urını da buldırılğan. Şähär moxítındağı möndıy tatar tormışın buldıru tendensiası hiçşiksez ömetle küreneş. Ämma Ural töbägendä tatarnıñ üzäge bulğan Orenburg, Çiläbe şähärlärendä tatar tormışı älegä pısqıp qına yata.
Tatar teatrınıñ bişege bulğan Orenburda inde 14 yıl tatar teatrı binasında remont bara, gärçä ölkä ğubernatorı 2 yıl elek bu binanı şul uq yılnı açarğa wäğdä itkän bulsa da. Çiläbedäge bulaçaq tatar mäktäbeneñ yazmışı da bügen şundıy xäldä. Bu uñaydan şunısın da äytim: bez äle haman da tatarça belmägän tatarlar belän bik az eşlibez. Alay ğına da tügel, bez moña xätle alardan beraz yöz çöyerep kildek. Läkin bu döres mönäsäbät tügel. Ä bit obyıqtiv säbäplär arqasında alarnıñ sanı kiläçäktä tağı da artırğa mömkin. Millättäşlärebezneñ bu öleşen asılına qaytaru berençe çiratta uqıtuçılarnıñ, ğälimnärneñ berläşep eşläwlärenä bäyle. Alar şuşı eşneñ fänni-metodik nigezen, programmaların buldırmasalar millättän çitläşü protsessları tuqtamas. Älegä tel ğälimnärebez däresleklärne, metodik äsbaplarnı nigezdä tatar moxítında üskän, telne belgän balalar öçen genä yazalar. Dimäk, alğa qarap tügel, ütkän zaman belän yäşi birälär. Ä bit üzeneñ ataqlı fän mäktäpläre, mäğrifätçelege belän dan totqan Qazanıbız öçen bu xäl itmäslek mäsälä tügel.

Monda şunısın onıtmasqa kiräk, bu oçraqta süz millionnan artıq tatarnıñ tel öyränüe turında ğına tügel, ä böten millätneñ yazmışı, kiläçäge xaqında bara. Bu eştä zamança texnologialärne faydalanıp, telewidenie, radío, matbuğat, internetnı da kiñ qullanırğa waqıt citte. Xalqıbıznıñ milli ruxı kiläçäktä şuşı çaralar arqılı da saqlanırğa tieş. Tatar ruxı tatar ğailäsendä saqlanırğa tieş. Şunı istä totıp, ike yıl elek bez Başqarma komitet qarşında Bötenrusiä tatar ğailäse fondın oyıştırıp cibärdek. Älege fondnı kürenekle dramaturg, cämäğät eşleklese Tufan Minnullin citäkli. Bügen törle cirlärdä fondnıñ bülekçäläre inde eşli dä başladı. Soñğı yıllarda bez milli tormışıbıznıñ küp kenä matur yaqların, xalqıbıznıñ yolarların, ğöref—ğädätlären tormışıbızğa qaytara aldıq. Tik menä tatar ğailäseneñ problemaları cämğeyätneñ älegä iğtibar üzägennän çittä qalıp kilä. Bu eştä tatar mäğlümät çaraları, telewidenie älegä sülpänlek kürsätä. Alar soqlanırlıq tatar ğailäläreneñ täcribäsen, buınnan-buınğa saqlanıp kilgän tradisialären, näsel şäcärälären xalıqqa citkärüne möhim burıç itep sanarğa tieşlär. Ser tügel, bügen här ike yäş ğailäneñ berse tarqalıp bara. Yıldan—yıl arta barğan qatnaş nikaxlar da moña üz öleşen östi. Şähär xaqında äytep tä torası yuq, bu ğälämät xäzer inde awıl cirenä dä ütep kerde.

Tarixtan beläbez, bolar bezneñ xalqıbızğa berqayçan da xas qureneş bulmağan. Millätebez yäşäsen disäk, bezgä tatar ğailäseneñ däräcäsen bik yuğarı totarğa kiräk. Xörmätle delegatlar! Bez millätneñ törle qatlamanarı belän eşläwebez turında inde iskärtep ütkän idek. Bilgele bulğança, xalqıbıznıñ iñ zur häm asıl qatlamı ul - güzäl xatın-qızlarıbız. Yuqqa ğına Íslam dinendä «Cännät analar ayaq astında» dip äytmilär. Menä soñğı yıllarnı ğına alıyq, milli xäräkät diseñme, mäğrifät—mädäniät diseñme - härqaysın fidaqär güzällärdän başqa quzallaw mömkin tügel. Milli kütäreleş çorında niçämä—niçä xatın—qız oyışmaları barlıqqa kilde. Şular arasında «Aq qalfaq», «Tatarstan xatın—qızları» «Möslimälär berlege» h.b. üzlären igelekle eşlärdä kürsättelär. Äle genä min iskä alıp ütkän ğailä, tärbiä, äxlaq, demografia mäsäläläre-bolarnıñ härqaysı, berençe çiratta, xatın—qızlarnıñ häm alarnıñ oyışmaları aldında torğan bik cidti burıçlar. Bezneñ bu oyışmalarğa ber telägebez: alğa taba alar millät aldında torğan zur problemalarnı xäl itärlek däräcägä kütärelsennär ide. Bügenge qatlawlı çorda xalqıbıznı xoquqıy yaqtan yaqlarğa öyränü dä iñ citdi mäsälälärneñ berse bulıp tora. Uzğan syızdda bu mäsälägä ayıruça iğtibar birelgän ide. Tormış kürsätkänçä, bazar mönäsäbätlärenä küçkän Rusiä cirlegendä bu eşneñ kiräklege könnän kön arta bara. Xoquq bozularnıñ törle oçraqları bulğan kebek, alarnı yaqlaw yulları da küp törle. Şulardan, xätta xalıqara mäğlümat çaralarında yañğıraş tapqan pasportqa yawlıq bäyläp räsemgä töşü xoquqın däğwalağan Tatarstan möslimäläreneñ ücätlegen ayıruça bilgelep ütärgä kiräk.
Alar küp kirtälärne uzıp, maqsatlarına ireştelär. Şulay uq, Çiläbe ölkäseneñ «Mayaq» kombinatınnan zıyan kürgän tatar awıllarında yäşäwçe millättäşlärebezneñ xoquqların yaqlaw turında da zur itep söyläp bulır ide. Näticäsen genä äytäm: tatar kongressı bu eşkä alınğaç, meñlägän tatar ğailäläre, nihäyät, yaña cirlärgä küçerelä başladı. Tağın ber misal. Penza ölkäseneñ ataqlı Urta Äläzän awılı xalqın ber nigezsez, törle yalalar yağıp, waxxabçılıqta ğäyepläwlär monnan öç yıllar elek başlanğan ide. Bu yämsez kampaniagä xättä Mäskäw säyäsätçeläre häm üzäk matbuğat ta quşılıp kitte. Äytergä kiräk, bez bu nigezsez ğäyepläwlärne faş itep, Räsäyneñ zur tatar awılında yäşägän un meñnän artıq millättäşlärebezne yaqlıy aldıq. Cıyıp äytkändä, xoquqlarıbıznı yaqlaw alğa taba da töp burıçlarıbıznıñ berse bulaçaq. Xörmätle delegatlar! Tarixtan bilgele, tatar tormışında, ğömer-ğömergä olı yöräkle, märxämätle eşmäkärlär, metsenatlar zur urın totqan. Ğasırlar ütkäç tä Xösännovlar, Apanayıvlar, Aqçurinnar, Rämievlar h.b. isemnäre härkemgä bilgele häm qäderle.

Älbättä, däwlät yärdäme bulmağan şartlarda, alarnıñ fidaqärlege tatarğa zıyalı, ğıylemle xalıq sıyfatında yäşärgä mömkinlek birgän. Bötendönya tatar kongressı şuşı kürkäm tradisialärne torğızu öçen zur tırışlıq quya. Bu ölkädä inde kürkäm näticälär dä kürenä. Küp kenä töbäklärdä şaqtıy köçle tatar eşmäkärläre ayaqqa basıp kilä. Sabantuyları, törle mädäni çaralar uzdırğanda, mäktäplärne cihazlağanda alarnıñ yärdäme nıq sizelä. Cirle oyışmalar xäzer Qazanğa ğına qarap tormıyça, küp mäsäläne üzläre xäl itärgä tırışalar. Bügen Saratovta, Samarada, Ulyända, İjawda, Seber yaqlarında mondıy eşmäkärlärebez baytaq. Alar arasında Mordowiädän Şamil Bikmayıv, Mäskäwdän İlyäs Möslimov, Tolyättidan Cämil Wäliullin, Samaradan Änwär Bulxin häm Fätxetdin Qanyuqayıv, Omskidan Tamir Alimbayıv, Saratovtan Qämil Ablyazov häm Eduard Ğäneyev, Tömännän Nuríslam Sattarov, Mağnitoğorskiydan Räşit Latıpov, Orenburgtan İldus Dawlyatov häm Xämzä Ğäzizov, Yeqäterinburgtan Älbert Awzalov, Mars Şarafullin, Rinat Sadriev, Ulyännan Färit Ayupov, Urälskiydan Rişat Xayrullin h.b. Buldıqlı millättäşlärebez metsenatlıq belän genä çiklänmilär, alarnıñ süzläre cirle xakimiatlärdä dä abruylı häm ütemle, bu eşlekle yegetlärneñ berniçäse inde üzläre yäşägän töbäklärneñ zaqon çığaru cıyınnarına deputat bulıp ta saylandılar.

Tatar cämğeyätläre näticäle eşläp kilgän regionnarnı qarıy başlasañ, anda millättäşlärebezneñ iqtisadi aktivlığı, ber-berse belän uñışlı xezmättäşlege küzgä taşlana. Äytergä kiräk, eşlekle millättäşlärebez bügen inde waq-töyäk mädäni çaralar belän genä çiklänmilär, alar xäzer zur proektlarnı tormışqa aşıru eşendä dä qatnaşalar. Ul mäçet tözüme, sabantuylar bulsınmı, mäktäp açular, milli basmalarnı ğämälgä quyumı – bolar barısı da bik faydalı häm möhim eşlär. Qısqası, töbäklärdä millätebezneñ elitası küzgä kürenep üsä başladı. Bu bezneñ öçen matur häm ometle küreneş. Sez beläsez, bıyıl Tatarstanda Xäyriä yılı qısalarında bik küp eşlär başqarıldı, çittäge millättäşlärebez dä bu izge ğämälgä bitaraf qalmadılar. Misal öçen, bıyılğı sabantuylarda xälle eşmäkärlärebez milli oyışmalar belän berlektä moxtaclarğa inwalid qolyasqaları, büläklär tapşırdılar, matdi yärdäm kürsättelär. Aralarında ğäcäyep millät canlıları da bar. Mäsälän, Qazaqstannıñ Besqarağay rayonında eşläp kilgän Başkül tatar mädäni üzägeneñ räis urınbasarı Rinat Xämitov, Sabantuy uzdırırğa aqça citmägäç, üz maşínasın satıp, millättäşlärebezgä bäyräm oyıştırğan, milli kiemnär tektergän, eşquar İldar Bayqanov belän bergäläp, sabantuy mäydanın tözekländerüne, anıñ tiräsenä quaqlar, ağaçlar utırtunı da oyıştırğannar.

Mondıy fidaqärlek yäşäp kilä ikän, dimäk, tatar milläteneñ kiläçäge dä bar! Möxtäräm delegatlar! Tatarstan 90 nçı yıllarda uq çit illärdäge watandaşlarıbız belän xezmättäşlekkä nıqlap kereşkän ide. Prezident uqazı belän 1992 yılnıñ cäyendä Qazanda cıyılğan Bötendönya tatar kongressınıñ I syızdı xalqıbıznıñ yaña taríxına iñ yaqtı säxifä bulıp kerep qaldı. Tarixçılarıbız bu zur waqıyğanıñ näticälären äle qayta-qayta yöränerlär. Çönki şuşınnan başlap kongressnıñ här syızdı, saylağan yulıbıznıñ döreslegen raslap kilde. Bıltır Tatarstan Prezidentı MŞ.Şaymievnıñ Rusiä watandaşlarınıñ Sankt-Peterburg qalasında ütkän forumındağı çığışında tatar kongressı eşçänlege uñay yaqtan bilgelände. Çınlap ta, Tatarstanda bu ölkädä şaqtıy täcribä tuplandı. Älege täcribä şul uq Peterburgta uzğan forumda Rusiä Prezidentı V.V.Putin tarafınnan da yuğarı bäyälände.

Bügen Bötendönya tatar kongressınıñ Başqarma komitetı 37 ildäge 150dän artıq tatar cämğeyätläre häm törkemnäre belän tığız elemtädä tora. Äle qayçan ğına alar barmaq belän genä sanarlıq ide. Näticäle eşläp kilgän milli oyışmalar arasında Qazaqstan, Qırğızstan, Äzerbäycan, Ukraina, Litwa, Latwiä, Finlyändiä, Almania, Qıtay, Törkiä tatar mädäni üzäklären häm cämğeyätlären maqtap telgä alırğa bula. Çit illärdäge millättäşlärebez tormışına Tatarstan citäkçelege tarafınnan da iğtibar zur. Räsmi delegasialärneñ bu illärgä här wizitı watandaşlar belän oçraşulardan başqa uzmıy. Şundıylarnıñ berse turında äytmiçä bulmıy. Tatarstan Premer-ministrı Röstäm Nurğäliewiç Miñnexanov Kievqa wizitı waqıtında, tatar cämğeyäteneñ yarım cimerek podwalda urnaşqanın kürgäç, şähär üzägendä 3 qatlı tatar mädäni üzägen buldıruğa yärdäm itte. Bu ğämäl Ukraina xalıqları aldında andağı tatarlarnıñ ğına tügel, Tatarstannıñ abruyın da nıq kütärde.

Bötendönya tatar kongressınıñ watandaşlar belän eşçänlege küpqırlı. Şunıñ möhim ber öleşen federal' strukturalar belän xezmättäşlek täşkil itä. Monda berençe çiratta Rusiä tışqı eşlär ministırlığın häm anıñ qarşındağı maxsus xökümät komissiasen, şulay uq Rusiä watandaşlarınıñ xalıqara Sowetın atarğa kiräk. Älege xezmättäşlek bezneñ mömkinleklärebezne, hiçşiksez, kiñäytä. Bu zalda utırğan delegatlarnıñ şaqtıy öleşe syızdğa şuşı xökümät komissiaseneñ matdi yärdäme belän kilde. Bıyıl Xalıqara Rusiä watandaşları Sowetı oyıştırğan zur çaralarda Bötendönya tatar kongressı wäkilläre ayırım qomanda bulıp qatnaştı. Alar yäş watandaşlarnıñ sport yarışlarında häm Rus cırı xalıqara festiwälendä uñışqa ireştelär, ciñüçelär arasına kerdelär. Federal' xakimiatlärneñ çit il watandaşların uqıtu programmaları da bar bit äle. Älege mömkinlektän faydalanıp soñğı yıllarda 500 dän artıq yäş millättäşebezgä Tatarstan yuğarı uqu yortlarına uqırğa kerde. Alar arasında tarixi watannarı Tatarstan belän yaña ğına elemtä urnaştırğan Qıtay tatarlarınıñ 32 balası da bar. Millätebez öçen bik möhim älege eşne başqaruda çit illärdäge Tatarstan wäkillekläreneñ, tatar oyışmalarınıñ cawaplılığın, hiçşiksez arttırırğa kiräk dip uylıym. Yıraq illärdän Qazanğa uqırğa kilü - ul zur däräcä dä, şul uq waqıtta – cawaplılıq ta. Tatar xalqınıñ zur ber öleşeneñ çit illärdä yäşäwe, bezdän, federal' xakimiatlär belän dä häm şulay uq xalıqara oyışmalar belän dä xezmättäşlek itüne taläp itä. Äye, sonğı yıllarda, bigräk tä Qazannıñ meñyıllığın bilgeläp ütkändä Tatarstan xalıqara mäydanda üzen kiñ tanıttı.

Millättäşlärebez mänfäğätlären qayğırtqanda da xalıqara mäydanda xäräkätlänergä waqıt citte. Monıñ şulay kiräklegen böten zarurlığı belän toyabız. Çit illärdäge tatar oyışmalarına bäyä birgändä, bez alarnıñ üz illärendä totqan urını turında äytergä tieş. Bu uñaydan Finlyändiä tatarlarınıñ «İslamia» cämğeyäteneñ 80 yıllıq yübileye turında äytmiçä bulmıy. Millättäşlärebezgä xörmät yözennän tatar märkäzenä küptän tügel Finlyändiä prezidentı kilde häm cämğeyät aktivistları belän oçraştı. Bu waqıyğa, hiçşiksez, anda yäşäwçe tatarlarnıñ däräcesen açıq kürsätä. Finlyändiädäge qardäşlärebezneñ eşçänlege başqa illärdäge oyışmalarğa urnäk bulırğa tieş. Möxtäräm millätäşlär! Barıbızğa da bilgele, millätebez íslam sivilizasiaseneñ ayırılğısız ber öleşe häm ul şunıñ belän köçle. Din bezneñ küp ğasırlar däwamında däwlätle xalıq bulıp yäşäwebezdä möhim rol' uynadı, cämğeyättä äxlaqıy normalar tärbiäläde, ğömümän, tatarnı tatar itep saqlap qaluda zur öleşen kertte. Äye, soñğı yıllarda tatarnıñ ruxi tormışı yañara, cämğeyätebezdä dinneñ totqan urını kiñäyä bara.

Bügen Tatarstannıñ üzendä genä dä mennän artıq mäçetneñ safqa basuı, ä Rusiä külämendä alarnıñ sanı ike mennäñ artuı şuşı yañarışnıñ açıq çağılışı bulıp tora. Läkin älegä din ölkäsendä bezne borçığan mäsälälär dä bar. Qayber töbäklärdä mäçetlärneñ buş toruı, tatar telennän çitläşä başlawı, ayırım imam—xatıyplarnıñ millätebezgä xas bulmağan ağımnarğa quşılıp kitüläre älegä din ölkäsendä bulğan problemalarnıñ zur häm citdi ikänlegen kürsätä. Rusiädä íslamofobiä şawqımı, möselmannar arasında ekstrimistlar häm radikallar ezläw ğälämäte barğan çorda, din ähellärenä, yäş imamnarğa, üz-üzlärenä dä, dini ädäbiätqa da ayıruça taläpçän bulırğa kiräk. Äytkän süzlärem milli oyışmalarğa da turıdan turı qağıla. Tormış täcribäse şunı kürsätä, dini oyışmalarnıñ milli oyışmalar belän eşçänlege ürelep barğanda ğına ruxi tormış berböten häm uñışlı bula ala. Şuña kürä Bötendönya tatar kongressı dini oyışmalar belän mönäsäbätlärne cayğa salu yulına bastı. Bu nisbättän maxsus konferensialär, tügäräk öställär uzdırıldı, Başqarma komitet qarşında din eşlären koordinasialäw komissiase tözelde.

Din komissiase qısalarında başqarılğan ğämällär millättäşlärebez tarafınnan xuplaw taptı. Bu urında xristian dinen totqan keräşen qardäşlärebez turında da äytep ütärgä telim. Alar berençe tapqır kongressnıñ syızdında zur delegasia bulıp qatnaşalar. Monı uñay küreneş dip bäyälärgä kiräk. Keräşennär millätebezneñ telen, matur ğädätlären, bigräk tä folklorın niçämä ğasırlar saqlap kilde. Älbättä, moña bez bik räxmätle.

Möxtäräm delegatlar! Sez beläsez, XX ğasır başındağı milli yañarış turıdan-turı tatar milli matbuğatınıñ barlıqqa kilüe belän bäyle. Küräbez, milli tormışta mäğlümat çaralarınıñ ähämiäte iskitkeç zur. Şunı añlap kongressnıñ Başqarma komitetı mäğlümat çaraları eşçänlegenä zur iğtibar birä. Bu möhim eşneñ ezleksez baruın täemin itär öçen III syızddan soñ maxsus komissia buldırıldı. 15 yıl däwerendä Rusiäneñ tatarlar uqmaşıp yäşi torğan töbäklärendä millättäşlärebez tırışlığı belän küp kenä basmalar, radío-telewidenie tapşıruları päyda buldı. Alar arasında İjawda “Yañarış”, Ulyända “Ömet”, Tömändä “Yañarış”, “Seber ile”, Samarada “Berdämlek”, Çuwaşstanda “Waqıt”, Sankt-Peterburgta “Nur”, Mäskäwdä “Tatarskie nowosti” h.b. Üzebezneñ Tatarstanda da matbuğat milli tormışqa iğtibarnı arttırdı. Misal öçen, rus telle “Respublika Tatarstan” gäzitendä dä töbäklärdäge tatarlar tormışı turında daimi säxifä çığarıla. “Watanım Tatarstan”, “Mädäni cömğa”, üzençälekle “Tatarstan yäşläre”, soñğı waqıtta nıq üzgäreş kiçergän “Şähri Qazan” ğäzetları, “Tatarstan” häm “İdel” jurnalları da tatar problemalarına iğtibarnı bermä-ber arttırdı. Mäğlüm ki, bezneñ telewideniägä dä taläplär zurdan häm min alar turında soñraq äytermen, läkin eşlägän eşlärne dä kürä belergä kiräk. III qorıltaydan soñ TNV qanalında “Tatarlar” tapşıruı daimi çığa başladı häm törle töbäklärdäge, dönyadağı millättäşlärebez turında mäğlümat taratıp, tamaşaçılarda zur qızıqsınu uyattı, popularlıq qazandı. Aña östäp, “Xalqım minem” tapşırular siklı dä päyda buldı.

Bügen informasia qaynap torğan dönyada İnternet çeltärendä eşläw turında ayırım äytäse kilä. Şöker, İnternetta “Tatnet” dip atalğan tatar segmentı köçäyä bara. Monda ber genä keşeneñ fidaqärlege dä zur häm soqlanırlıq näticälär birä. Misal öçen, Mäskäwdäge millättäşebez Timur Söläymanov tarafınnan oyıştırılğan “Tatarlar”.ru portalın ğına alıyq. Anda millät tormışı qaynap tora: xalqıbıznıñ ütkäne dä, bügengese dä, yäşlärne tanıştıru eşe dä h.b. Anıñ “Tatarafobiä” digän öleşendä millättäşlärebezneñ xoquqların bozu oçraqları daimi räweştä terkäläp bara häm alar buyınça fiker alışu oyıştırıla. Küräbez, zamança texnologialär milli mäsälälärne yañaça xäl itüdä zur mömkinleklär birä. Şul uq mäğärif mäsälälären çişkändä, wirtuäl gimnazialär, institutlar buldırıp, çittän torıp uqıtunı cayğa salırğa waqıt. Zur aqçalar sarıf itep, gazeta-jurnallar taratu da inde kiçäge kön.

Bügen teläsä nindi gäzitne elektron sıyfatqa küçerep dönyanıñ iñ yıraq poçmaqlarındağı millättäşlärebezgä säğätendä citkerep bula. Monda fäqät teläk häm zamança fikerläw genä kiräk. Älbättä, tatar matbuğatınıñ küpsanlı buluı uñay küreneş. Läkin alar arasında dönyağa sibelgän tatarnı küpmeder däräcädä berläşterä ala torğanı berdänber “Azatlıq” radíosı. Ä bit 5 million tatar Rusiä watandaşı, il faydasına xezmät itä, salımın tüli. Dimäk, alarnıñ da täwlek buyı eşli torğan üz radío-telewidenie qanallarına xoquqı bar. Möxtäräm delegatlar! Başqortstanda yäşäwçe tatarlar turında ber süz dä äytmäsäñ, bu çınbarlıqtan qaçu bulır ide. Tatar belän başqort arasındağı ğasırlardan uq kilgän tatulıq häm tiñdäşlek soñğı yıllarda şaqtıy qaqşadı.

Äytergä kiräk, älege küreneş ike xalıqnıñ barlıq qatlamnarına ütep kerde, dip sanarğa nigez yuq. Bügen bu fäqät ayırım dairälärneñ säyäsi köräşeneñ ber çağılışı ğına. Şul uq waqıtta, älege tartış Başqortstandağı millättäşlärebez mänfäğätlären qänäğätländerü mömkinleklären nıq kimetä. Şunı istä totıp, Başqortstannan kilgän qardäşlärebezgä äytäsem kilä: monnan çığu yulı ber genä - ike yaqtağı däğwalarnı tuqtatıp, söyläşülär aşa bulğan mäsälälärne çişä başlarğa kiräk. Minemçä, bezgä şuşı yünäleştä xäräkät itü otışlı bulır. Möxtäräm delegatlar! Xalqıbıznıñ yazmışı, kiläçäge ildä alıp barıla torğan milli säyäsät belän turıdan-turı bäyle. Biş-altı yıl elek bu xaqta qupşı süzlär, deklarasialär yañğırap torğan çorda, bez federal' xakimiatlärdän konkret ğämällär dä bulır dip ömetlängän idek. Yalğışqanbız ikän! Bügen milli säyäsät turında süz quzğatsañ, Mäskäwdä çırayların sıtalar, bu temağa söyläşü, ädäpsezlek sanala. Anıñ qarawı, bügen mäktäplärdä tuğan tel säğätlären qısqartu, etnik qomponentnı beterü, ana tele däreslären ikençe klasstan başlap qına öyrätü, prawoslawie däreslären kertü, ilneñ töp milläte dip ayırım ber xalıqnı bilgeläw ädäpsezlekkä kermi, ä tabíğıy dip sanala. Döres, üzebezneñ Tatarstanğa kilgändä özlekle milli säyäsät bar. Bu küptän tügel uzğan Tatarstan xalıqları syızdında da açıq kürende. Älege syızdda qatnaşqan Rusiä xalıqları Assambleyäse räise, tanılğan säyätçe möxtäräm Ramazan Abdulatípov “Tatarstan böten Rusiäne xalıqlar duslığına öndäp tora” – dip xaqlı räweştä belderde.

Ämma küpmillätle Rusiädä ber Tatarstan häm anıñ cämäğätçelege tırışlığı belän genä, böten xalıqlar tigezlegen, döres milli säyäsätne täemin itep bulırmı ikän? Bez bit bu mäsälädä aqılğa sıymaslıq, nindider radikal', nigezsez taläplär quymıybız. Bez barı tik millionlanğan tatar isemennän Rusiä Konstitusiaseneñ ütälüen häm fäqät federal', xalıqara qanunnarğa qorılğan milli säyäsät buluın alğa söräbez. Äye, bez küpmillätle ildä yäşägängä, milli säyäsätne centekläp küzätep, aña üzebezneñ mönäsäbätne açıqtan-açıq beldertep torabız. Läkin, bu cähättän, bez BDB illärendä yäşägän millionğa yaqın millätteşlärebezneñ xoquqların täemin itü mäsäläsen dä kütärärgä tieş. Federal' xakimiatlärne tänqıytläp, bez, yış qına yaqın çit illärdäge diasporınıñ xälen onıtıp cibäräbez. Ä bit anda mäğrifät, mädäniät, tel problemaları tağın da ayanıçraq xäldä. Bigräk tä demokratia çamalı illärdä. Häm alarnı çişer öçen älegä bezneñ mexanizmnarıbız da kürenmi. Läkin kiläçäktä bu mäsälä Tatar Kongressı tarafınnan centekläp öyränelergä, ä kiräk bulsa, xalıqara oyışmalar qarşında da quyılırğa tieş.

Qısqası, milli oyışma bularaq, bez üzebezneñ xoquqlarıbız öçen köräşüne hiç kenä dä tuqtatmasqa tieş. Yänä Rusiägä qaytıp, şunı äytäse kilä. Bügen ilneñ törle şähärlärendä äledän-äle skinxedlar tarafınnan rus bulmağan millätlärne cäberläw, üterü oçraqları yışaya bara. Ä bit ksenofobiä, faşizm ğälämätläre ilne qurqınıç ber xaläkätkä kiterergä mömkin. Çönki milli tamırlarınnan, ruxi tormışınnan, tradisialärennän ayırılğan buın millätneñ genä tügel, däwlätneñ dä ışanıçlı teräge bula almıy. Ä manqortlar däwläteneñ kiläçäge yuq! Xörmätle delegatlar! Tatar dönyası bik çuar, küpqırlı. Millätneñ fäqät üzene genä xas asıl sıyfatları bar. Bez üzebezneñ arada ul sıyfatlarnıñ yaxşıların da, naçarların da urtağa salıp, açıqtan-açıq söyläşergä tieş. Xalqıbıznıñ faciğäle yazmışında törle borılışlar da, häläkätlär dä, kimsetülär dä, cäberläwlär dä az bulmağan.

Bez bügen ğorurlanıp äytä alabız, şuña da qaramastan xalqıbız üz-üzen, dinen, telen, ğöref-ğädätlären saqlap qala alğan; iñ qarañğı, awır çorlarda da belemgä, yaqtılıqqa, xörriätkä omtılğan. Läkin xäzer üz-üzebezgä soqlanıp, ber-¬berebezgä qupşı süzlär äytep, xozurlanıp utıra torğan zamana tügel. Milli mäsälälärdä bez realistlar bulırğa tieş! Tikmägä genä bez Kongress oyışqannan birle xalqıbıznı berdämlekkä öndäp kilmibez. Yäşeren-batırın tügel, Rusiä regionnarında, çit illärdä milli oyışmalar tözelergä dä ölgermilär, ber-berse belän däğwalaşa başlıylar. Häm bu däğwalaşu millät faydasına mäktäplär, mädäni üzäklär häm başqa igelekle ğämällär turında tügel, ä kem-kemne qatıraq, usalraq "teşläwgä" qaytıp qala. Qısqası, millätebezdä tarqawlıq citärlek. Citmäsä, tatar arasınnan tatarnı tabıp, tatarğa qarşı köräşterü dä küz aldıbızda. Bigräk tä telen, dinen belmägän, milli tormıştan yıraq torğan keşelär bu säyäsätkä bik tiz birelüçän bulalar. Ber-berebezgä däğwa beldergänçe, häp tatar nıqlap uylanırğa, üzenä “Bu kemgä faydalı?”, – digän soraw birergä tieş. Xäyer, mondıy açınıp äytülär berençe näwbättä ğıybrät alu öçen, ä millätebezdä asıl, imanlı keşelär bixisäp. Alarnıñ arta baruı bezneñ eşebezgä mäğnä, xäräkätebezgä därt häm köç birä, kiläçäkkä ömet uyata. Bügenge syızda tatar xalqınıñ kürenekle şäxesläreneñ isemnären atap, alarğa olı räxmätebezne citkersäk bik döres bulır. Bolar: Ğäli Aqış, Ğärif Soltan, Räzaq Äbüzärov, Färit İdelle, İlyär Ğäbitov, Tamindar Moxit, Roqıya häm Dayan Safa, Säğıty' häm Läylä Sadri, Sälim Xizbiewiç, Luíza Şihäbetdinowa, Mäsğüt Ğaratuyıv, Azat Qurçaqov, Abdelxan Äxtämcan, Möxämmät Minaçev, İndus Tahírov, Rawil Yähüdin, Älfinur Ğafurowa, Räis Kärimov, Fäwziä Bäyramowa, Räşit Yäğfärov h.b. Ğäziz millättäşlär! Qäderle qunaqlar! Xörmätle delegatlar! Añlıysızdır, mondıy cıyınnarda quñellär neçkärä, xislär belän tula. Bezneñ dä quñellärebezdä tatar yäşi, yöräklärebezgä bu zalda bulmasalar da, millionlağan millättäşlärebezneñ soyıneçläre häm zarları sıya, alarnıñ şatlığı belän quanırğa, mäşäqätläre belän borçılırğa mäcbür itä. Bügen häp tatarnıñ küñele tarixi watanında, märkäzebez Qazanda. Nur östenä nur östäp, illärebezgä Yaña yıllar, xalqıbızğa Qorban ğayıte yaqınlaşıp kilä. Sezneñ barığıznı da bu kürkäm bäyrämnär belän ixlas quñeldän täbrik itäm! Bergä-bergä ozın-ozaq yıllar millätebez faydasına igelekle xezmät itärgä yazsın ide! Bergä,berdäm, mäñgegä! İğtibarığız öçen zur räxmät!

Älbertqa böten “sälät”yın açıp betergä waqıt citmägän, yäşlär seksiaseneñ äydamanı Rezidä Safíullina delegatlarğa qısqa waqıt birde. “Bügenge köndäge tatar yäşläre” seksianeñ eşçänlege xaqında Ruslan Aysin tanıştıruın däwam itä:
"Utırış axırında rezolusia qabul itäçäkbez häm ul qorıltaynıñ azağında uqılaçaq. Delegatlarğa kilsäk, alar Mäskäwdän, Samara, Mari El, Başqortstan, Amerika, Finlyändiä, Törkiä häm başqa taraflardan qatnaşuçılar. Yäşlär cıyınında barlığı 100gä yaqın delegat qatnaşa."
Seksiadä yañğırağan täqdimnärne Tatarstannıñ törle ministrlıq wäkilläre tıñlap utırdı. Bu çaranı oyıştıruçılarnıñ süzlärenä qarağanda, alar tatar möxite, tele buyınça eşlänäse plannarnı tormışqa aşırırğa mömkinnär ikän.
Utırışta ayırım foqus gruppalarğa bülenep, tatarlıqnı tanıtu turında uylandılar.

"Marat Safin kebek tanılğan tatarlar tatar telendä “Bez tatar!”- dip, tatarça telewideniä-gazetalarda söyläsennär ide. Bälkem yäşlär andıylarğa kübräk tartılır häm üz telendä söyläşä dä başlar."
Çığış yasawçılar arasında yıl sayın qabatlanğan; ğailädä tatarça söyläw, tatar mäktäpläre açu, milli konsert-disqöteqälär oyıştıru, cır sänğäten üsterü kebek täqdimnär yañğıradı. Läkin yäşlär utırışınıñ qayber citeşmägän yaqları buldı, dilär delegatlar, ul da bulsa fikerlärneñ tarqawlığı, tögäl eş başqaru turında süz bulmaw, här söyläwçegä waqıtnıñ 5 minut qına birelüe.Ğömümän fikerlär törle, tik waqıt qına çikle
Çit töbäklärdäge tatar eşmäkärläre Tatarstannan yärdäm sorıy
14.12.2007
Ğädel Ğälämetdin
Qorıltaynıñ ike seksiase yäşlär häm dä milli eşmäkärlek seksialäre Qazan milli mädäni üzägendä yänäşä uzdı. Qatnaşuçılarnıñ sanı, utırışnıñ niçek baruına qarasañ, biregä cıyılğannar kübräk yäşlär mäsäläse belän borçıla küräsen.
Qorıltaynıñ ike seksiase yäşlär häm dä milli eşmäkärlek seksialäre Qazan milli mädäni üzägendä yänäşä uzdı. Qatnaşuçılarnıñ sanı, utırışnıñ niçek baruına qarasañ, biregä cıyılğannar kübräk yäşlär mäsäläse belän borçıla küräsen. Eşmäkärlär cıyılışı salmaq qına uzdı. Prezidiumda Däwlät Şurasınıñ iqtisad, investisia häm eşmäkärlek komitetı citäkçese Marat Ğäleyev, säwdä häm sänäğät ministrı urınbasarı Azat Äyüpov, Bötendönya Tatar kongressınıñ çit töbäklärdäge tatar eşmäkärläre belän eşläw bülege citäkçese Färit Urazayıv buldı.Prezidium äğzaları ber - ber artlı çığış yasap, Tatarstannı şaqtıy alğa kitkän respublqa ikänenlege turında söylägännän soñ, älege dä bayağı “Tatneft”, “Kamaz”, “Tatnevtexim” şirkätläre turında da söyläp betergännän soñ, süz millät faydasına çit töbäklärdä häm Tatarstanda eşmäkärlek belän şoğıllänüçe millättäşlärebezgä birelde. Prezidentnıñ Tışqı eşlär departamentı wäkile, Azat Axtareyev, Rusiä belän Tatarstan arasındağı şartnamäneñ tatarlar öçen iqtisadıy möhimlege turında söyläp uzırğa tieş ide. Ämma bu çığışta şartnamäneñ moñarçı bilgele bulğan uñay yaqları ğına äytep uzıldı.

Problemalı mäsälälärne quzğaltıp, “Qara Altın” banqı citäkçese Rinat Abdullin tınıç qına barğan utırışnı canlandırıp cibärde.
İğtibarnı urta biznesqa yünältäse kilä ide. Monda Alabuğa cirläre turında äytelde, şundıy zur şirkätlär atap ütelde. Ämma anda urta eşmäkär kerä almıy. Mondıy qatlamğa min kemneñ yaqınça 10 million dollar qäpitalı bulğannarnı äyttem. Urta eşmäkärlärneñ, respublikağa üz texnologialären kerter öçen bezdä älegä şartlar yuq. Min üzem dä zamanında Mäskäwdäge eşemne qaldırıp Qazanğa qayttım. Biredä xäzer bank citäkçese genä tügel, minem Gips citeşterüçe zawod ta bar. Anı buldırğanda miña bik awır buldı.
Mariy El respublikasınıñ Tatarstan säwdä yortı citäkçese Ramil Wafin töbäklärdä tatarlarnıñ yäşäyeşe, eşmäkärlekkä nıq bäyle, ğädättä säwdä eşläre millätneñ yäşäyeşenä yärdäm itärgä tieş, läkin küp oçraqta bu ölkädä problemalar kilep çığa dide.

Ölkälärdä säwdä yortı citäkçeläre, ä qaywaqıt milli möxtäriät citäkçeläre dä mondıy mäsälägä oçrıylar. Tatarstan Rusiä töbäkläre belän inde küptännä üzara elemtä qorğan, häm respublikadağı küp kenä towar citeşterüçelär, töbäklärdä üz xezmättäşlären buldırğan . Bezneñ berniçä tapqır mondağı şirkätlärgä möräcäğät itep qarağan buldı. Bezgä bu töbäktä bezneñ dilerlar bar alar belän söyläşegez dilär. Älbättä bezgä bu dillerlar belän eşläw qulay tügel. Bu elemtälärne tışqı iqtisadıy elemtälär ministrlığı qararğa tieş, ämma alardan bezgä yärdäm yuq.
Cıyılışta iñ yaqtı çığışlarnıñ berse Mordowiä säwdä yortı citäkçese Şamil Bikmayıvnıñ çığışı buldı.
Bez monda cıyılıp Tatarstan şirkätlären açırğa kiräk dibez. Äye bez açtıq Mordowiädä kibetlär, Tatar iseme belän atadıq, läkin monda ber tatarlıq ta yuq, bez anı başqa isem belän dä atıy ala idek, “Zarya”, “Solnse” häm başqalar. Läkin bez Qazannan Melitä, Spartaq belän eşlibez ikän. Läkin bezneñ regionnarda mondağı şirkätlärneñ wäkilçeläkläre dä eşli. İminlek şirkätläre, Aq bars bank, Reklam kompanialäre häm başqalar. Aqça eşlilär bezneñ cirlektä, ä aqçalar bit tegendä kitä. Ä tatar milläten üsterügä qaydan aqça alırğa anı berkem xäterlämi dä. Şirkätneñ qayda terkälüe möhim tügel. Alar monda aqça eşli tabışları Qazanğa kitep bara. Ä sez bezdän monda haman şirkät açtırasaz. Ägärdä bez Tatarstan wäkilçelege ikän, nigä bez alar belän bergälektä eşlämibez. Tanıştırığız bezne alar belän.

Çığışınıñ axırında eşquar Şamil Bikmayıv Qorıltayda Tufan Miñnulinäytkän süzlären qabatladı.
Bar Aq bay, häm Qara bay. Qara bay anıñ närsäseder bar üze öçen genä , ä Aq bay ul üzennän soñ nider qaldıra. Bez barıbız da Aq bay buldırğa tieşbez.
Küp yıllar, Tatarstınnıñ elekke säwdä häm tışqı iqtisadıvy elämtälär ministırlığında bülek mödire bulıp eşlägän Aydar Abdraxmonov, bu ölkäne belgän keşe bulıraq, mondı cıyılğan delegatlar belän duslarça söyläşte. Çığışın tämamlağaç ütenä-ütenä üzenä soraw birülären soradı. Soraw birergä atlığıp toruçılar bulmağaç, ul soraw bir dip Soçídan Rawza xanımğa äytte. Ul üz çiratında bolay dide.
Räxmät älbättä, bulışasız, artistlar kiteräsez Qazannan. Aqça mäsäläsendä üzebez niçek tä bulsa söyräläbez inde şunda. Küpme äytep kiläm, üzebez genä buldıra almıybız. Soçída tatarlar sanı 5 meñ sanalsa da, läkin azraq axırı. Şuña kürä kem bezdä tözeleş başlarğa teli, bezgä möräcäğät itegez. Hiçyüğında min milli möxtäriätne yabırğa mäcbürmen, çönki sigez yıl inde üzem alıp baram.

“Tatneft» şirkäte wäkilläre bar disez, Qaya alar? Minem alarnı kürgänem dä yuq, bezneñ yaña kilsennän, aralaşıyq. Bıltır da mäçet bula digän idegez, yuq qaçtılar. Samoletlarda, poyızdlarda qurqa-qurqa kiläbez şuşında, ä berni xäl itelmi. Alay bulmıy bit inde.
İşetelgänçä bu xanımğa zaldağılar qul çaptı. Dimäk monda cıyulıçılarnıñ kübese üzläre dä şundıy xäldä. Şulay itep dönyanıñ törle illärennän Qazanğa cıyılğan tatar eşmäkärläre , millätne üsterü maqsatınnan cıyılıştı. Ä berençe qaraşqa bu ğädi xoqümät utırışı, äisä iqtisad häm säwdä ministrlığı xezmätkärläre utırışı kebek uzdı. Tatar qorıltayı qısalarında uzğan eşmäkärlär cıyılışı bulsa da biredä ber tatarça çığış yasawçı bulmadı.
Qorıltayda fän, mäğärif häm mädäniät turında süz

14.12.2007
Nail Alan


Bu utırışta qatnaşuçı qorıltay delegatlarınıñ küpçelege awızınnan gel sowetlar berlege zamannarındağı kebek xisap totuğa ğına bağışlanğan kebek buldı bu çara, soñğı qorıltay bulmasa yarar ide, digän süzlär dä işetkälärgä turı kilde. Tatarstan fännär akademiaseneñ tarix institutı qarşındağı etnologik monitoring üzäk citäkçese, ğälim Damir İsxaqov ta üzeneñ çığışı waqıtında kongressnıñ etno cıyılışqa bik oşawın bilgeläp uzdı.
“Monda qubräk söylänelä törle deklarasialär häm bulğan äyberlärne taswirlaw. Ämma bulğan problemanı çişu turında söyläw az bara”,- dide ul. Alğa taba süzen däwam itep, Rusiädä demokratianeñ qısqa waqıtlı buluın häm bügenge köndä demokratiadän çigenü protsessınıñ baruın äytep uzdı. Ğömümän tatar xäräkäteneñ Rusiädäge ğömüm protsesslardan möstäqıyl' räweştä xäräkät itä almawın da açıqlağan.
Rusiä belän Tatarstan arasında imzalanğan yaña şartnamä häm Rusiäneñ federal' maqsatçan programmasına tayanıp ul, tatar xalqın üsterü programmasın eşläp qararğa digän täqdim belän çıqtı. Änä Rusiädäge nemeslar öçen 2,6 milliard sum birelgän. Tağın şunıñ qädär ük Germania xökümäte dä berergä tieş. Bezneñ Angela Merkelebez yuq digäç: “Ämma bez üzebezneñ doğoworğa tayanıp, üzebezneñ federal' programmanı eşläp qarıy alabız”,- digän täqdime belän çıqtı Damir İsxaqov. Şulay uq ğälim tarix buyınça, ğädi uquçı yaratıp uqırlıq, popular xezmätlär yazu kiräklegen dä äytte. Häm interent çeltärendä tatarçanıñ latin imlyäsınıñ urtaq standartın buldıru möhimlegen assızıqladı.
“Ägär dä bezgä xökümät tıyğan ikän, bu eşne bez milli oyışma, yäğni tatar qonresı isemennän qabul itä alabız internet versiane. Moña Rusiä xökümäte dä, berkem dä qarşı çığa almıy, çönki ul millätneñ eçke eşe”,- dide Damir İsxaqov. İnternet digännän, bu süz 4-nçe qorıltayda, elekkesenä qarağanda kübräk yañğıradı. Mädäniät ministrı süzlärenä qarağanda, Sowetlar berlege zamannarı belän çağıştırğan waqıtta Tatarstanda kitap basu arta, ä uquçılar kimi. Şunlıqtan internet kitapxanälär bügenge kön taläbe. Zilä Wäliewa üzeneñ çığışı waqıtında qorıltay delegatlarına Mäskäwdä 13 dekäber könne YüNESQO komissiase utırışında qatnaşqanın häm anda tellär mäsäläseneñ dä kütärelüen citkerde.
“İnternetta tel nikadär azıraq qullanıla, şulqädär anıñ tormışı qısqara”,- dip näticä yasalağan YüNESQO komissiase utırışında. Şuña kürä, Zilä Wäliewa, Ana tele könendä tatar telenä dä zur iğtibar kiräklegenä, basım yasadı.
Tel digännän, Tatarstannıñ mäğärif häm fän ministrı Nail Wäliev tatar mäktäpläreneñ yıldan- yıl kimi baruın äytep uzdı. “Misal öçen Başqortstan mäğärif ministrlığı birgän mäğlümatlarğa qarağanda, 2000 yılda Başqortstanda tatar telendä belem birüçe 604 mäktäp bulsa, 2007 yılda alar 397-gä qalğan. Şul uq çorda tatar tele fän bularaq kergän mäktäplär 715-tän 207-gä üzgärgän”,- dide Nail Wäliev.
Plenar utırışta kütärelgän mäsälä Rusiä parlamentınıñ uqıtu programmasınnan töbäk häm milli qomponentnı töşerep qaldıruı seksia utırışında da qaraldı. Yeqäterinburdan kilgän ğälim- Ural däwlät xoquq akademiaseneñ ustisia institutı mödire Marat Salíqov: “Tatarstan däwlät şurası bu xälneñ yüridik yaqtan döres bulmawın dälilläp doqument äzerläp cibärä ala”,- dip belderde.
Fän, mäğärif häm mädäniät yünäleşendäge bu söyläşüdä Tatarstannıñ “Tatmedia” massaqüläm kommunikasialär açıq aksionerlıq cämğeyäte başlığınıñ berençe urınbasarı Färit Şahiäxmätov ta çığış yasarğa tieş ide. Mönbärgä kütärelep üzeneñ çığışınıñ urıs telendä bulaçağın beldergäç, zaldan şaw- şu quptarıp anı bu cıyılıştan bötenläy çığıp kitergä mäcbür ittelär.
“Bezneñ eşlärebez 3 teldä barırğa mömkin. Tatar, urıs häm iñgliz tellärendä”,- dip utırışnı alıp barğan Razil Wäliev, Şahiäxmätovnı qabat çaqırıp qarasa da, ul çığıp kitkän ide. Häm Razil Wäliev süzlärenä qarağanda, Şahiäxmätov mass-media aldında torğan problemalarğa añlatmalar da birergä tieş bulğan.
Älege seksia utırışında çit illärdän İstanbul, Ukraina, Litwa, Autralia, Germaniadän kilgän delegatlr da çığış yasadı. Alar üzläreneñ milli moxitları belän tanıştırdı.
Germaniadä yäşäwçe Näsür Yuruşbayıv älege qorıltayğa, äle küptän tügel genä tabılğan, tatarça berençe basma kitapnı da alıp kilgän ide. Moña qädär bilgele bulğan Petr berençeneñ tatarça basılğan möräcäğätenä qarağanda bu kitap ber ğasır aldanıraq çıqqan. Seksia utırışı waqıtında Näsür Yuruşbayıv bu unikal' kitapnıñ küçermäsen dä kürsätte. Häm mäğlümat çığanaqları arasınnan Azatlıq radíosına bu xaqta berençe bulıp xäbär itergä dä röxsät birde.
[17.12.2007] Bötendönya tatar kongressı qorıltayı qararları
Bötendönya tatar qorıltayı. Qämil İsxaqov çığışı

Bu çarada cir şarınıñ törle töbäklärennän 770-tän artıq delegat häm 217 qunaq qatnaşa. Tatarstan prezidentı Miñtimer Şäymiev üezeneñ qotlaw süzendä tatar kongressın xalqıbız taríxında iñ uñışlı proektlarnıñ berse dip atadı.
“Xäzer inde Bötendönya tatar kongressın xalqıbız taríxında iñ uñışlı proektlarnıñ berse dip bäyälärgä mömkin. Ul çınbarlıqta şulay da”,- dide Şäymiev üzeneñ çığışınıñ berençe minutlarında uq.
Soñğı yıllarda tarix kitaplarında häm fänni xezmätlärdä tatarlarğa qarata uñay mönäsäbättäge yazmalarnıñ arta baruın bilgeläp uzğaç, bez üzebez dä bu yünäleştä eşebezne däwam itergä tieş, dide Tatarstan prezidentı.
“Urta ğasırlarda härwaqıt, härqayda yış qına suğışlar barğan. Ämma bezneñ ata-babalarıbız ber xalıqnı da tuğan telennän, mädäniätennän, dinennän mäxrüm itmägän. Alar härber xalıqqa üz iqtisadların üsterergä tulı mömkinlek birgännär”,- dide Şäymiev. Bu süzläre anıñ bälki, bügenge kön Rusiä säyäsätçeläre qolaq salsın dip tä äytelgänder.
Tatar xalqınıñ ber bötenlegen täemin itü kongress eşçänlegeñ möhim yünäleşe bulıp qalırğa tieşlegen beldergäç, alda bulaçaq can isäbe alunı istä totıp: “Tağın da bergä bulırğa kiräk. Bez küp sezneñ belän”,- dide. Häm çittä yäşägän tatarlar turında kübräk yazu kiräklekne äytep uzdı.
Bügenge köndä böten tatar cämäğätçelegen borçığan soraw- Rusiä parlamentınıñ mäğäriftä milli häm töbäk yünäleşen töşerep qaldıru mäsäläsendä Tatarstan däwlät şurasınıñ häm Şäymievneñ üzeneñ Rusiä prezidentına möräcäğät yullawın da äytte. Bu xaqta ul çığışınıñ qısqa ğına bulğan urıs telendäge öleşendä belderde.

“Yaña däwlät duması bu qanunnı qabat qarar dip min ışanam. Rusiädäge xalıqlar milli belem birüne demokratianeñ iñ zur uñışı dip qabul itkänne döres añlarğa kiräk”,- dide Şäymiev.
Tatarstannıñ çit illär belän, dönyanıñ törle finans häm iqtisad oyışmaları belän soñğı yıllarda bigräk tä bäyläneşläre nığu turında bilgeläp uzğaç, Tatarstan prezidentı qorıltay delegatlarına möräcäğät itep, Alabuğa üzençälekle iqtsad töbägenä häm Tübän Kamadağı tözelep kilä torğan yaña zawodqa belgeçlär kiräk bulaçağın assızıqladı. Häm çittän başqalar kilgänçe, bu urınnarğa tatar yäşläre kilep urnaşsın ide digän telägen dä äytte.
Bügenge könneñ tağın ber aktual' mäsälälärennän berse ul- tatarlarnıñ urtaq mäğlümat kiñlegen nığıtu. Tatarstan yaña ğasır sputnik telewideniäsen kiläçäktä dä üsterü respublikanıñ östenlekle burıçlarınıñ berse. Şüña kürä, Mintimer Şäymiev anıñ finans mäsälälären dä xäl itep, Rusiä töbäklärendä häm çit illärdä qorrespondent bülekläre açu zarur ikänlegen dä äytte.
“Zamana bezdän berdämlek taläp itä”,- dip tögälläde üzeneñ çığışın Mintimer Şäymiev.

Annan soñ qorıltay delegatları tawış birep Başqortstannan kilgän barlıq delegatlarnıñ da bu çarada qatnaşu xoquqına iä ikänlegen rasladı. Bilgele bulğança, älege respublikada ike konferensia uzıp, ber-berse belän bäyläneştä bulmağan ike törkem qorıltayğa saylanğan ide.
Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı räise Rinat Zaqírov, kongress uzğan qorıltaydan soñ başqarılğan eşlärne barladı. Bügengä qädär çişelmägän problemalarğa tuqtadı. Rusiä mäğärifendäge tuğan telne öyränüdä qıyınlıqlar turında äytep uzdı.
“Respublikanıñ üzendä dä, qayber rayonnarında tatar telendä uqıtu xäl itelmiçä qala. Tatarstannıñ tellär turında qanunı distä yıldan artıq ğämäldä buluğa qaramastan, Norlatta, Çirmeşändä, Täteştä, Bolğarda häm tağın berniçä rayonda tatar balalarına räxätlänep üz tellärendä belem alu öçen mäktäplär açılmağan äle”,- dide Zaqírov.
Kongress xäl itäse problemalarnıñ tağın berse ul- tatar awıllarınıñ kiläçäge mäsäläse.

Kongress xäl itäse problemalarnıñ tağın berse ul- tatar awıllarınıñ kiläçäge mäsäläse.
“Çañ suğarğa, ğälimnärebezne cıyıp kiçekmästän tatar awılın torğızu programmasın eşlärgä kiräk”,- dip, awılnıñ aşığıç yärdämgä moctaclığın da äytep uzdı Rinat Zaqírov. Ä şähärlärgä kilgändä isä, anda tatar moxítın buldıru da töp eşlärneñ berse bulıp qala
3 syızd qararların ütäp, etnomonitoring üzäge buldırıluın häm anıñ yärdäme belän tatar milläten üstreü strategiasen eşläp beterü dä bügenge könneñ ähämiätle mäsälälärennän berse. Rinat Zaqírov üzeneñ çığışı waqıtında aldağı yıllarnı “Tatar tele bişellığı” dip iğlan itergä digän täqdim belän çıqtı.
Anannan soñ Vladimir Zorin, Qämil İsxaqov, Räsim Aqçurin, Yulay Şamil oğlı, Tufan Miñnullin, Fäwziä Bäyrämowa häm başqa kürenekle şäxeslär çığış yasadı.
Barlıq çığışlar tämamlanğaç, plenar utırışta kütärelgän sorawlarğa mönäsäbättä Tatarstan prezidentı cawap süze tottı. Milli xäräkät yulınıñ ğädi genä yul bulmawın bilgeläp ul, alğa taba buldıra alğan qädär eşne däwam itergä kiräklegen äytte.
Bötendönya tatar kongressınıñ 4 qorıltayı comğa könne dä eşen däwam itä.

BÜGEN QAZANDA BÖTENDÖNYA TATAR KONGRESSINIÑ DÜRTENÇE QORILTAYI EŞEN DÄWAM İTTE
13 dekabr' 2007 14:02
(Qezan, 13 dekabr', "Tatar imform", Rimma Gatina). Bügen Qazanda Musa Cälil isemendäge opera häm balet teatrında Bötendönya tatar kongressınıñ dürtençe qorıltayınıñ plenar utırışı başlandı.
Cıyın Tatarstan häm Rossiä gimnnarı belän açılıp kitte. Qorıltayda yaqın häm çit illärdän, Rossiä töbäklärennän häm respublikadan 775 delegat qatnaşa, 217 qunaq kilgän.
Qunaqlar arasında TR Prezidentı Mintimer Şäymiew, RF Prezidentınıñ İdel buyı federal' okrugıyndagı tulı wäqälätle wäkile urınbasarı Vladimir Zorin, RF Töbäklär üseşe ministrı urınbasarı Qamil İsxakov, Rossiäneñ Üzbäkstandağı wäkile Färit Möxömmätşin, Rossiä möftiläre şurası räise Rawil xäzrät Gaynetdin, şulay uq Sadri Maksudinıñ onığı Gönäl Pulğar, general-polkovnik Räsim Aqçurin, Rossiä geroe Radik Barıyev, Finlyandiä tatarlarınıñ liderı Oqan Daher, Törkiädän Nadıyr Däwlät, Ameriqa quşma ştatlarınıñ Viskonsin universitetınnan ğalim Yulay İwaş oğlu, olimpiä çempionı Alinä Qabayıwa häm başqalar qatnaşa.
Bügen cıyınnı alıp baruçı TR parlamentı räise Färit Möxämmätşin berençe qorıltaydan birle 15 yıl uzğanlığın, bu yıllar eçendä Rossiädä häm dönyanıñ törle poçmaqlarında sibelep yäşäwçe millättäşlärebez arasındağı bağlanışlarnı nığıtırğa, Tatarstan Respublikasınıñ abruyın taratırğa, milli mänfäğätlärne yaklarğa, tatar xalqınıñ milli elemtälären üsterergä, qan qardäşlärebezgä berläşergä mömkinlek birelüen bilgeläp ütte. "Bügenge qorıltay Rossiä üseşeneñ yaña etabında, federal' üzäk belän Tatarstan arasındağı säyäsi protsesslarınıñ yaña şartlarında ütä. Bezneñ barıbıznı da tatar xalqınıñ kiläçägen qayğırtu, tuğan telne häm milli mädäniätne saqlap qalu häm üsterü teläge berläşterä. Mondıy eşçänlek bäyäläp betergesez zur ähämiätkä iä. Bügenge forum tatar xalqı tormışında möhim waqiğa bulır dip uylıym", - dip, Färit Möxämmätşin cıyında qatnaşuçılarnı oyıştıru komitetı isemennän sälämläde.




BÖTENDÖNYa TATAR KONGRESSINIÑ IV SYıZDI REZOLUSİASE

16/12/2007 10:032007 yılnıñ 13–15 deqäbrendä Tatarstan Respublikası başqalası Qazanda uzğan Bötendönya tatar kongressınıñ IV syızdında, Tatarstannan, Räsäy Federasiase töbäklärennän, BDB häm yıraq çit illärdän delegatlar häm qunaqlar qatnaşuında, bügenge şartlarda tatarlarnıñ rolen häm totqan urının täğäyenläp, tatar xalqınıñ etnomädäni üseş häm berläşü yulları bilgelände. İke syızd arasındağı däwerdä tatar cämğıyawí tormışında şaqtıy ähämiätle waqıyğalar bulıp uzdı. 2002 yılğı Bötenräsäy xalıq sanın alu kampaniase tatar milläte öçen citdi sınaw buldı. Bilgele ber köçlärneñ tatar milläten bülgälärgä tırışularına qaramastan, xalqıbız üzeneñ berdäm buluın rasladı. Qazannıñ meñellığı millät tormışında onıtılmaslıq möhim waqıyğa buldı. Bu yübiley tatar dönyasın berläşterä häm milli ğorurlıq xislären arttıra aldı. Tatar xalqınıñ mädäniätın, telen, milli üzençäleklären saqlawda Tatarstan Respublikası möhim rol' uynıy: qanunnar häm üzeneñ Konstitusiaseneñ 14 matdäse nigezendä, bu yünäleştä ezlekle çaralar alıp bara, Räsäy Federasiaseneñ regionäl häm federal' xakimiat orğannarı belän näticäle mönäsäbätlär urnaştıra. Federal' zaqon köçenä iä bulğan yaña Şartnamä bügen ğämäli eçtälek belän tulılandırıla. Älege Şartnamä Rusiä tatarları öçen genä tügel, ä barlıq çit il watandaşlarıbız öçen dä zur ähämiätkä iä. Bötendönya tatar kongressınıñ III syızdınnan soñ törle yünäleştäge tatar cämğeyätläreneñ eşçänlege aktivlaştı. Bu üz çiratında tatar xalqınıñ milli üzañın üsterergä, milli-mädäni mäsälälärne tağın da näticäleräk çişärgä mömkinlek birde. Räsäy Federasiasendä üz-üzlären yäşätä alğan milli-mädäni oyışmalar häm cämğeyätlär sanı arttı. Tatar xalqınıñ milli–mädäni yañarış xäräkätenä tatar ğälimnäre dä aktiv quşıldı. Soñğı çorda tatar taríxın obyıqtiv yaqtırta torğan yaña fänni xezmätlär dönya kürde, şul isäptän tatarlar uqmaşıp yäşägän töbäklärdä dä. Şulay uq biznes ölkäsendä dä bilgele ber uñay üzgäreşlär küzätelä başladı: tatar eşquarları mädäni çaralar ütkärü, mäktäplär torğızu, mäçetlär tözü, yaña massaqüläm mäğlümat çaraların buldıruda aktiv yärdäm itälär, Tatarstan Respublikası belän eşlekle häm mädäni xezmättäşlekne kiñäytälär. Şul uq waqıtta milli mägärif ölkäsendä bulğan wäzğeyät tatar cämäğätçelegendä nigezle borçu tudıra. Däwlät Duması tarafınnan qabul itelgän “Rusiä Federasiaseneñ qayber aqtlarına üzgäreşlär kertü” turında zaqon milli–regionäl qomponentnı däwlät ğömüm urta belem standartınnan çığara. Şunı istä totıp, syızd delegatları älege ğämäl Rusiä Federasiase subyıqtlarında milli–mägärif sistemasın cimerügä häm şul säbäple millätara mönäsäbätlärdä tiskäre küreneşlärgä yul aça dip sanıy. Tatarstan Respublikası Prezidentı M.Ş.Şäymievneñ çığışın, Kongressnıñ Başqarma komitetı xisabın häm syızdda qatnaşuçılarnıñ täqdimnären tıñlağannan soñ, Bötendönya tatar kongressınıñ IV syızdı tolerantlıq, törle millät häm konfessialärneñ üzara kileşep yäşäw prinsiplarına, barlıq xalıqlarnıñ möstäqıyl' etnomädäni üseş xoquqına tayanıp eş alıp baru; millätneñ berdämlegen, Tatarstan Respublikası, Räsäy Federasiase häm böten dönyada yäşäwçe tatarlar arasındağı bağlanışlarnı alğa taba da nığıtu häm üsterü mäsälälären kütärep çığa. Syızd xalıqnıñ etnomädäni berdämlegen, tuğan telen, milli mäğärif sistemasın, mädäniätın saqlap qalunı, şulay uq yäş buınnı ata-babalarıbız tradisialäre, ğöref-ğädätläre nigezendä tärbiäläwne Bötendönya tatar cämäğätçelege aldında torğan töp maqsatlar bularaq bilgeli. Bügenge globäl qurqınıçlar şartlarında Tatarstan citäkçelege häm BTK Başqarma komitetınıñ tatar xalqı berdämlegen saqlap qalu omtılışın xuplap, Syızd tübändägelärne kiräk dip sanıy: – Räsäy Federasiasendä demokratia institutların, grajdanlıq cämğeyäten häm çın federätiv mönäsäbätlärne saqlaw häm üsterüne; – 2007 yılğı Şartnamädä, Räsäy Federasiase häm Tatarstan Respublikası Konstitusialärendä terkälgän Tatarstan Respublikasınıñ RF sostawındağı xoquqıy demoqratik däwlät statusın saqlaw häm nığıtunı; – TR Konstitusiaseneñ 14 matdäse nigezendä, tatar milläteneñ milli-mädäni üseşendä Tatarstan Respublikasınıñ ähämiätle rolen häm cawaplılığın arttırunı; – Tatar xalqınıñ etnomädäni üseşen täemin itü yözennän, perspektiwalı maqsatçan programma buldırunı; – Räsäy Federasiase töbäklärendä häm çit illärdä tatar milli-mädäni üzäklären buldıru häm üsterüne; – Qazanda tieşle infrastrukturalı ğömümmilli Watandaşlar yortın buldırunı; – tatar yäşläre, ayıruça ana telendä söyläşmäwçe öleşe belän eşne aktivlaştırunı, tuğan telneñ qullanu dairäsen kiñäytüne, yäşlär şähär subkulturasın buldırunı; – Räsäy Federasiaseneñ tatarlar uqmaşıp yäşägän töbäklärendä häm çit illärdä “Tatarça köräş”ne üsterüne, anıñ federasiaseneñ büleklären häm filialların buldırunı; – Milli mäğärif sistemasın üsterüne, tatar ata-anaları arasında maqsatçan añlatu eşläre alıp barunı häm milli belem birü uçrejdeniäläreneñ zamança materiäl-texnik, metodik bazasın täemin itüne; – Tatar telendä distansion uqıtu sistemasın buldırunı; – Yäş buınnı milli ruxta tärbiäläwdä tatar ğailäseneñ rolen saqlaw häm üsterüne; – Äxlaqıy häm dini qıymmätlärne saqlawnı; – Tatarlarnıñ Ğömümrusiä milli-mädäni moxtäriäteneñ töbäklärdäge cirle häm federal' xakimiatlär belän xezmättäşlegen nığıtunı; – Ğömümmilli mäğlümati-mädäni yassılıqnı buldıru maqsatınnan, yasalma iärçen, qäbelle telewidenie häm radío aşa tatar telendä tapşırular buldırunı, şulay uq İnternetta tatar segmentın kiñäytüne; – İctimağıy oyışmalar belän eş alıp baruçı BMO, Europa Şurası, Europa berläşmäse kebek strukturalar belän elemtälärne buldırunı; – Şähär moxítı häm globälläşü şartlarında milli tormışnı oyıştırunıñ yaña formaların ezläw häm buldırunı; – Räsäy Federasiasendä yäşäwçe tatar xalqınıñ xoquqların yaqlawnı häm yüridik yärdäm kürsätüne; – Tatar biznesmennarı, ğälimnäre, din ähelläre belän eşne däwam itüne, şulay uq alarnıñ üzara häm Tatarstan Respublikası belän xezmättäşlegen üsterüne; – Rusiä Federasiaseneñ tulı däwlät milli säyäsäten alıp baruğa yärdäm kürsätü aşa anıñ komplekslı alımnarın buldırunı.
BERDÄM! BERGÄ! MÄÑGEGÄ!
BÖTENDÖNYa TATAR KONGRESSI IV SYıZDINIÑ TATAR XALQINA MÖRÄCÄĞÄTE

16/12/2007 10:04Qäderle millättäşlär! 2007 yılnıñ 12-15 deqäbrendä Qazanda Bötendönya tatar kongressınıñ çirattağı IV syızdı uzdı. Mäğlüm ki, tatar xalqı zur tarixi üseş yulı ütep, kiläçäkkä olı ömetlär bağlap, XXI ğasırğa ayaq bastı. Bezneñ ata-babalarıbız üz tellären, milli mäktäpne, xalıqnıñ mädäniätın, dinen saqlap qala alğannar. Alar bezgä, däwamçılarına, tatar xalqınıñ milli mädäniäten üsterergä häm küp ğasırlar elek nigez salınğan däwlätçelek tradisialärebezne saqlawnı wasıyät itep qaldırğannar. Bügen dä bezneñ xalqıbız Räsäy Federasiaseneñ demoqratik institutların, çın federätiv mönäsäbätlären saqlaw häm üsterü, gracdanlıq cämğeyäte institutın buldırunı yaqlap çığa. Bötendönya tatarlarınıñ Tatarstannı üzläreneñ tarixi watannarı, ruxi häm mädäni märkäze bularaq qabul itüe tabíğıy küreneş. Bez anıñ uñışlarına söyenäbez, omtılışları belän yäşibez. Tatar dönyasın häm Tatarstannı bügen ber-bersennän ayırım küz aldına da kiterep bulmıy. Bez Tatarstannıñ qazanışları belän dä, tatar milläteneñ danın dönyağa taratqan mäşhür watandaşlarıbız uñışları belän dä ğorurlanabız. Unbiş yıl elek tözelgän Bötendönya tatar kongressı älege alğarışta ähämiätle rol' uynıy, xalqıbıznı berläşterü eşenä zur öleş kertä. Dönya tatarları öçen Kongress oyıştıruçı, berläşterüçe üzäk buluın häm üzeneñ kiräklegen raslıy aldı. Bötendönya tatar kongressınıñ IV syızdı iñ citdi mäsälälärne bilgeläde, bigräk tä, milli mäğärifkä häm yäşlärne ruxi-äxlaqıy tärbiäläwgä iğtibarnı yünältte. Älege mäsälärneñ böten tiränlegen añlamıy torıp, alarnı çişü mömkin tügel. Bu bezneñ urtaq eşebez. Milli yañarış bezdän cawaplılıq, nıqlıq, ücätlek häm berdämlek sorıy torğan böyek eş. Barı tik şulay bulğanda ğına bez milli mädäniätlarnı yuqqa çığaruçı globälläşü şawqımnarına qarşı tora alaçaqbız. Bezneñ tuğan telebez, tarixi xäterebez, tatar xalqınıñ mädäni mirası keşelek dönyasınıñ küp ğasırlar däwamında tuplanğan ruxi baylığınıñ ayırılğısız öleşe bulıp tora. Bu bezgä tarixi tärräqeyät yulında nıqlı adımnar belän alğa barırğa köç birä. Bergä häm berdäm bulğanda, bez maqsatlarıbızğa, hiçşiksez, ireşerbez!
BÖTENDÖNYa TATAR KONGRESSI IV SYıZDINIÑ RÄSÄY FEDERASİASE PREZİDENTI V.V.PUTİNĞA

16/12/2007 10:05Bez, Bötendönya tatar kongressınıñ IV syızdında qatnaşuçılar, Sezgä küpmillätle däwlätneñ başlığı häm Räsäy Federasiase Konstitusiaseneñ ğarantı buluığıznı istä totıp, milli mönäsäbätlärgä qağılğan citdi mäsälälärgä iğtibar itüegezne sorap möräcäğät itäbez. Bezne Räsäy Federasiaseneñ eçke säyäsätendä törle milli törkemnärneñ mänfäğätlären iğtibarsız qaldıru tendensiase nıq borçıy. Sezneñ “Kultura” (“Mädäniät”) däwlät qanalında Räsäy xalıqları tormışın yaqtırtqan daimi mädäni tapşırular buldıru xaqındağı Bötendönya tatar kongressınıñ III qorıltayınnan soñ birelgän färmanığız bügenge köngä qädär ütälmäde. Tatar xalqınıñ milli mäğärif sistemasın cimerügä yünälderelgän ğämällär dä bezdä zur borçu tudıra. Tarixtan kürengänçä, törle çorlarda milli mänfäğätlärgä iğtibar itmäw säyäsäte xalıqlar arasında barı çitläşügä häm şiklänülärgä kiterä, cämğeyättä kierenkelekne arttıra. Häm bu berqayçan da Räsäy däwlätçelegen nığıtuğa xezmät itmäde. Östäwenä, Räsäy Federasiase Däwlät Duması tarafınnan “Mäğärif turındağı” Federal' qanunnan mäktäplärdä tuğan telne häm Räsäy xalıqlarınıñ taríxın öyränergä mömkinlek birgän regionäl qomponent ta töşerep qaldırıldı. Mäğärif ölkäsendä barğan “optimizasia”läw häm alarnı normativ finanslaw programmaları da borçılırğa mäcbür itä, çönki bolar Räsäy Federasiasendäge milli mäktäpneñ nigezlären qaqşata. Bügen küp kenä töbäklärdä milli mäktäplärgä mäğärif strukturaları tarafınnan ügi balağa kürsätelgän mönäsäbät yäşäp kilä. Ä bit xalıqlar arasındağı üzara tatulıqnı saqlap qalu, nığıtu öçen, Räsäy etnosların, alarnıñ telen häm mädäniätın üsterergä, tuğan teldä belem birüçe milli mäktäplärgä uñay şartlar tudırırğa kiräk.

DUSLIQ HÄM KİLÄÇÄK XAQINA!
BÖTENDÖNYa TATAR KONGRESSI ΙV QORILTAYıNIÑ TATAR HÄM BAŞQORT XALQINA MÖ R Ä C Ä G A T I

16/12/2007 10:06Ğäziz tuğannar! Dönyada başqort belän tatardan da yaqınraq xalıq yuq. Bezne oxşaş tellär, urtaq mädäni häm ruxi qıymmätlär, Íslam dine, borınğı babalarıbıznıñ yolaları, ğöref-ğädätläre berläşterä. Küp ğasırlar däwamında bez şatlıqlarnı da, qayğılarnı da büleştek, yärdämläşep, ut kürşelär bulıp yäşädek. “Başqortlar häm tatarlar – İdel häm Ural kiñleklären iñläp oçqan köçle häm ğorur ber qoşnıñ ike qanatı” dip yuqqa ğına äytmilär. Millätlärebezneñ böyek wäkilläre – Salawat Yulayıv, Ğabdulla Tuqay, Miftaxetdin Aqmulla, Mäcit Ğafurí, Rizaetdin Fäxretdin – bezgä tuğanlıq häm duslıqnı wasıyät itep qaldırğannar. Läkin soñğı 10–15 yılda, qayber keşelär tırışlığı belän, xalıqlarıbız arasındağı cılı mönäsäbätlärgä ber-bereñä ışanmaw häm çitläşü kebek yämsez küreneşlär ütep kerde. Näticädä, Başqortstan häm Tatarstan bağlanışları, sänğätkärlär, ğälimnär, yazuçılar, artistlar, ictimağıy oyışmalarıbıznıñ araları suına başladı. Şul uq waqıtta, başqort häm tatar millätennän bulğan ğädi keşelärneñ üzara dustanä mönäsäbätläre saqlanıp kilä, tuylar görli, ğailälär tözelä, balalar üsä, mondıy ğailä qorular xätta qatnaş nikaxlar dip tä sanalmıy. Tatar-başqort mönäsäbätläreneñ bügenge xaläte, Bötendönya tatar kongressınıñ ΙV qorıltayı delegatlarında, zur borçılu tudıra. Ayırım şäxeslärneñ, üz xalqınıñ mänfäğätlären yaqlawçı bulıp qılanğan törkemnärneñ ambisialäre bezneñ xalıqlarıbızğa zıyan sala. Monı añlap, bez kiräkmägän üpkäläwlärne onıtıp, ber-berebezgä ğäyep taşlawlarnı tuqtatırğa çaqırabız. Äydägez, kiläçägebez häm tuğanlıq xaqına, xalıqlarıbız taríxındağı bu taplanğan bitne yabıp, yañasın açıyq. Bez, berençe çiratta, başqort häm tatar xalıqlarınıñ zıyalılarına, säyäsätçelärenä möräcäğät itäbez. Çönki ike tuğandaş xalıqnıñ, respublikalarıbıznıñ yazmışı, şularnıñ aqıllı, kiläçäkne uylap qılğan ğämällärenä bäyle. Bügen, mädäniätlärneñ üzençäleklären yuqqa çığaru, globälläşü şartlarında, başqortlarğa da, tatarlarğa da assimilasia qurqınıçı yanağan çorda, dönyada yäşäp qaluıbız şik astında bulğanda, üzara mönäsäbätlär açıqlaw belän şöğelläner çaq tügel.
Äydägez, demokratia, federalizm, grajdanlıq cämğeyäten, xalıqlar ireklegen qulğa-qul totınıp bergä yaqlıyq, bezgä yanağan afätlärgä berdäm qarşı torıyq! Ber-berberebezgä tayanıp qına, bez milli yañarış mäsälälären xäl itä alabız! Yäşäsen başqort häm tatar xalıqları duslığı!